Хятадын уламжлалт барилгуудын дотор цамхаг нь маш онцлог нэгэн зvйлийн барилга болдог юм. Хятадын дурсгалт газрууд, байгалийн vзэмжит газрууд, мєн бас эртний тосгоны зах болон эртний бунхды ємнє бvр ийм цамхаг байдаг.

    Цамхагийг бас цамхагийн асар ч гэдэг. Цамхаг нь хаалганы хонгил маягийн, дурсгалын чанартай, євєрмєц барилга юм. барилга байгуулалт болон засал чимэглэлийн хэв намбын талаараа иргэний сууц, тахилга тайлгын сvмтэй тєсєєтэй байдаг боловч хэрэглээний талаас нь авч хэлбэл тэр нь бие даасан барилга болох юм.

    Цамхагийн бий болсон нь тахилга тайлгатай холбоотой юм байна. 11-р зууны эхний vеэр тогтнож байсан Хань улсын хаан нь "Тэнгэр тахихдаа урьдаар дохиур долоон одны дєрєвдєх од буюу хvний орчлонгийн баян ядууг зохицуулдаг Лин син одыг?Тянь тянь син, Вэнь цю син ч гэдэг?тахиж бай" гэж тогтоосон байжээ. Энэ одыг тахихдаа "Одны хаалга" байгуулах хэрэгтэй байлаа. Энэ нь зvгээр л энгийн хаалга шиг барилга байвал болчихох байсан боловч тахилга тайлгадаа vйлчлvvлж янз бvрийн засал чимэглэлтэй болгожээ. Тvvнээс хойшхи хэдэн зуун жилд энэ хаалганы утга санаа аажмаар єєрчлєгдєж, сvм хийд, булш бунхан, яам хороод, цэцэрлэгт хvрээлэн, гудамжны хажууд, замын уулзарт бvр ийм хаалга харагдаг болж, зєвхєн тахилга тайлгад биш бас бэлэг тэмдэг, ач гавьяаг илэрхийлэн тэмдэглэх болсон тул аажмаар цамхаг болж єєрчлєгдєжээ.

    Цамхагийг байгуулагдсан учир шалтгааных нь дагуу бэлэг тэмдгийн, ач гавьяаны, шалгалтыг амжилттай давсны гэж гурван зvйлд хуваадаг байна. Эртний цамхаг нь хятадын олон газраар бvр байдаг боловч Ань хvй мужийн Хvй чжєv хавиар их тєвлєрсєн байдаг. Энд 1000 гаруй цамхаг байсны зуугаад нь бvрэн бvтнээрээ байж, цамхагийн эх нутаг гэж нэршсэн байгаа юм. Энэ дотроо дийлэнх нь шалгалтыг амжилттай давсны дурсгалын цамхаг байдаг билээ.

    Цамхагийг багана тулгуураар нь 2, 4, 8 аралтай гэж хуваадаг. Тосгоны захад юм уу замын хажууд байдаг нь 2 аралтай, засал чимэглэл гэж бараг байхгvй, хамгийн энгийн бэлэг тэмдгийн учир холбогдол бvхий цамхаг юм. 4 аралтай цамхагийг бол єндєр албаны ноёд язгууртан нар, баян худалдаачид л байгуулж чаддаг байжээ. 8 юм уу 8-аас дээш аралтайг бол хаантан юм уу хааны онцгой зєвшєєрлийг авсан хvн л сая байгуулж болдог байв.

    Уламжлалт барилгын хувьд цамхаг нь хятадын эртний барилга, сийлмэл урлал, уран бичлэг, уран зураг зэргийг тєвлєрvvлэн харуулсан байгаа юм. Хvй чжєvгийн нэртэй Сюй гvєгийн чулуун цамхаг нь vvний жишээ болох юм. Энэ бол 13-р зууны эхний vеийн Мин улсын том язгууртан Сюй гvєгийн тєрсєн нутагтаа байгуулсан цамхаг билээ.

    11 метр єндєртэй Сюй гvєгийн чулуун цамхаг нь хойш урагш уртаараа 11 метр, зvvнш баруунш єргєнєєрєє 7 метр байдаг бєгєєд ємнє хойно гэх хоёр хэсгээс бvрдсэн байдаг юм. Цамхагыг байгуулахад хэрэглэсэн хад чулуу нь сийлбэр сийлэхэд тохиромжтой, хатуу нарийн ширхэгтэй байдаг ба зарим ганц ширхэг хад нь гэхэд л 4 юм уу 5 тонн хvнд байдаг. Цамхагийн арал тулгуур, дээвэр саравч, илэрхийлэл, гулдан болгон нь бvр уран сайхан хээ сийлбэрvvд бий. Амьд юм шиг тэгжин цовоо, сvрлэг жавхаатай, єєр єєр тєрх байдалтай 12 чулуун арсланг ємнє хойно нь тос бvр 4, зvvн баруун талд нь тус бvр 2-ыг чулуун индэр дээр байрлуулжээ. Ємнє талд нь дvvлэн нисээ аварга луу сийлж, хаантанд vнэнч байгаагаа илтгэж, дотор талд нь бvргэд, гургууль, мангис сийлж, хааны урь залуу, єнгєтэй єєдтэйг харуулжээ. Зvvн талд нь уснаас цолгиж байгаа загас сийлж, єєрийнхєє шалгалтад ялалт байгуулснаа тэмдэглэж, дотор талд нь гурван ирвэс, нэг шаазгай сийлж, єєрийн гурав удаа зэрэг дэвшснээ илэрхийлж, илэрхийлэл дээр нь Мин улсын нэртэй уран бичээч Дvн ци чангийн гарын бичгийг сийлснээр энэ нь барилга, сийлмэл, уран бичилгийг уялдуулсан ховор нандин бvтээл болсон байна.