Хятад улс бол 56 vндэстнээс бvрэлдсэн орон юм. Эдгээр vндэстэнvvдийн дотроос 10 vндэстэн нь лалын шашин шvтдэг байна. Лалын шашин шvтэгч эдгээр vэдэстэнvvд нь аравын соёлыг залгамжлан авч хєгжvvлснээр аравын соёл нь хятадын vндэстэнvvдийн их гэр бvл дэхь ил тод онцлог бvхий соёлын бvрэлдэхvvн хэсэг болсон байдаг билээ.

    Одоогоос 1300 гаруй жилийн тэртээ оршиж байсан хятадын Тан гvрний vед их олон арав хvн Хятад улсад хvрэлцэн ирж, эрдэм ном сурч нутаглан сууж байжээ. "Гуран судар"-т "эрдэм номыг сурахад Хятад улсад очихоос юун халшрах бэ?" гэсэн vг бий нь даруй энэхvv vйл явдлыг єгvvлсэн байгаа юм. Хятад улсад ирсэн эдгээр аравчуудыг хятадын хамгийн эртний мусулиманчууд гэж хэлж болно. Тэд Хятад улсад хэдэн зуун мянган он жилээр vе улиран оршин амьдарч бусад vндэстэн ястантай эе найрсгаар харилцан тvшилцэн хєгжсєєр эцсийн бvлэгт Хотон, Уйгар, Казак, Дунсян, Татар, Узбек, Киргис, Салар, Тажик, Баоань зэрэг лалын шашин шvтэгч 10 vндэстэн болон бvрэлдсэн байлаа. Энэ 10 vндэстний дотроос хятадын баруун нутгийн Хєхнуур мужийн Сюнь хуа сяньд тєвлєрєн суудаг Салар vндэстэн бол 80,000 орчимхон хvн амтай vндэстэн юм. Тэд одоо болтол "Гуран судр"-ын нэг ховор гар бичмэл дэвтрийг хадгалсаар ирсэн бєгєєд лалын шашны эзэн богдыг чин vнэнчээр сvжилэн шvтдэг байна. Сарарчууд 700 жилийн ємнє, тєв азийн одоогийн Туркменстанаас нvvж ирэхдээ "Гуран судр"-ын нэг гар бичмэл эхийг авч ирсэн ажээ.

    Хятад улсад мусулиманчууд байдаг газар нутаг болгонд лалын сvм хийд байдаг бєгєєд 7 хоногийн тавдахь єдєр болгонд мусулиманчууд ойр хавийн лалын сvм хийдэд очин мєргєл vйлддэг байна.

    Бао Цзинь гуй бол Нин сягийн Хотон Yндэстний Єєртєє Засах Районы хэдэн зуун жилийн тvvхтэй лалын шашны нэг сvмд багшаар ажиллаж байгаа хотон хvн юм. Тэрээр хятадын олонхи нутгаар аялж, очсон газар болгоных нь лалын шашны сvм хийд нь тvvнд гvн сэтгэгдэл vлдээсэн ажээ.

    Тэр хэлэхдээ, би хятадын лалын шашны олонхи сvм хийдэд бvр очиж єнгєрсєн. Тэдгээр сvм хийдийн байдал бvр маш сайн байна. Зєвхєн Нин ся районоор авч хэлэхэд уул нь лалын шашны 900 гаруй сvм хийдтэй байсан бол одоо 2500 гаруй сvм хийдтэй болсон жишээтэй. Yvнээс гадна, сvvлийн жилvvдэд Мека орж мєргєл хийгсэд ч явах тусмаа олширч байна гэжээ.

    Хятадын мусулиманчуудын хувцас ємсгєлийг соёл нь ч аравын vнцлог шинжийг ихээхэн хадгалсан байдаг билээ. Лалын шашин шvтэгч нь хvн амын зонхилох тоог эзэлдэг vндэстний нэг болох Уйгар vндэстэн нь хувцас ємсгєл, зочин хvлээн авах, бусдаас бэлгийн зvйл тусч авах, идээн ундаа зэрэг талаараа аравын соёлын онцлогийг хадгалсаар ирсэн байдаг юм.

    Цзолаа бол уйгар мусулиман бvсгvй юм. Тэр хэлэхдээ, аравчууд энх танилцсан зочныг гэртээ орьж хамтаар хооланд орж дуу дуулан бvжиг бvжиглэж наргидаг заншилтай юм. Уйгарчууд ч ийм байдаг гэлээ.
Арав хоолны соёлыг хятадын аль ч нутагт бvр харж сонирхож болдог юм. Ялангуяа мусулиманчууд тєвлєрєн суудаг районы гуанз рестораны зонхилох нь лалын онцлогтой байдаг билээ.

    Аравчуудын хамгийн их сvнирхдог хvнсний зvйл нь хонины мах юм. Энэ нь мєн ч хятадын мусулиманчуудын сонирхдог амтат идээн болно.

    Yvнээс гадна, хятадын баруун нутгийн мусулиманчууд бас аравын зарим уламжлалт биеийн тамир спортын тєрєл зvйл тухайлбал ишиг булаалдах, бєх барилдах зэргийг ч хэвээр нь уламжлан авч хєгжvvлж ирсэн байна. Жил болгоны намрын улиралд Казак, Тажик зэрэг лалын шашин шvтэгч vндэстэнvvд бvр иймэрхvv баяр наадмын арга хэмжээ зохион явуулдаг юм.

    Лалын шашин нь Хятад улсад 1000 гаруй жил уламжлагдан дэлгэрэх явцдаа тvvнтэй нягт уялдаа холбоо бvхий аравын соёлтой хамтаар хятадын мусулиманчуудын амьдралд бvх талаар нєлєєлж уусан шингэсэн байна. Ийм ч учраас аравын соёл нь олон vндэстэнтэй Хятад улсад харь нутгийн євєрмєц соёлын орчин ахуйг бvрдvvлж, хятадын олон хэлбэрийн соёлын чухал бvрэлдэхvvн хэсэг болсон билээ.