Ханз vсэг бол дэлхийд хэрэглэсэн он жил нь хамгийн урт, хэрэглэж байгаа хэмжээгээр хамгийн єргєн, хэрэглэж байгаа хvний тоогоороо хамгийн олон болох vсэг бичгийн нэг юм. Ханз vсэг бий болж хэрэглэгдсэн нь хятадын соёлын хєгжлийг ахиулсан тєдийгvй, дэлхийн соёлын хєгжилд ч алс гvн єр нєлєєгєє єгсєн юм.
Єнєєгєєс бараг 6000 мянган жилийн ємнєх Бань пєгийн буурь зэрэг газраас 50 гаруй зvйлийн зураасан тэмдэг олдсон байна. Тэдгээр нь дэрий тэгш эрэмбэ дараатай бєгєєд зохих жам ёстой байж, дєгємхєн vсэг бичгийн онцолгийг бvрдvvлсэн болохоор эрдэмтэн нар тvvнийг ханз vсгийн эх vvсвэр гэж vзсэн байна.

    Ханз vсэг нь манай тооллын ємнєх 16-р зууны vеийн Шан улсын vед дvрэмжиж бий болсон байжээ. Шан улсын эхний vеэр хятадын соёл иргэншил хєгжиж нэлээд єндєр тvвшинд хvрсэн байлаа. Ясан бичиг бий болсон явдал бол даруй тvvний нэгэн гол илрэл болох юм.

    Ясан бичиг гэж яст мэлхийн хуяган дээр юм уу амьтан араатны ясан дээр сийлсэн єнє эртний бичээсийг хэлж бий. Шан улсын vед хаан нь ямарба ажлыг гvйцэтгэхээсээ ємнє бvр тєлгє vзvvлдэг байжээ. Яст мэлхийн хуяг нь даруй тєлгє vзэхэд хэрэглэдэг эд байсан ажээ.

    Яст мэлхийн хуягийг хэрэглэхээсээ ємнє мах шєрмєсийг нь арилгаж, єє сэвийг нь дарж хавтгайлаад, иртэй зэвсгийн зvйлээр дээр нь эрэмбэ дараатай тэмдэг зураас хийдэг байна. Тєлгє vзvvлэгч юм уу эсгvvл тєлгє vзэгч бєє удган нь єєрийн нэр, тєлгє vзсэн єдєр, асуух асуултаа бvр уг ясан дээрээ сийлээд, тvvнийгээ гал дээр шардаг байна. Галын илчийн халуунаас болж нєгєє зураасан дээр гарсан ан цавыг "бэлэг тэмдэг" гэж vзэдэг байна. Бєє ятган нь эдгээр ан цавын гарсан зvг чиглэлд шинжилгээ хийж, тєлгийн дvнгийг гаргадаг бєгєєд тєлгє онсон эсгийг ч ясан дээр тэмдгэлдэг байна. Тэгээд vvнийгээ тєрийн албаны архивд оруулж хадгалдаг байжээ.

    Архивчидын олж авсан ясан бичиг 160 мянга гаруй ширхэгт хvрсэн байна. Бvртгэлээр бол эдгээр ясан дээрэх язн бvрийн vсэг бичиг нь 4000 гаруй байж, тvvний дотрох 3000 гаруйг нь эрдэмтэн нар судлаад 1000 гаруй vсгийнх нь тайлбарлалтад санал нэгдсэн боловч бусдыг нь тайлбарлаж чадаагvй юм уу санал нийлээгvй байгаа юм байна. Хэдий тийм боловч энэ 1000 гаруй vсгээр дамжуулж хvмvvс Шан улсын vеийн улс тєр, эдийн засаг, соёл зэрэг тал талын байдлыг их тєлєв ойлгож чадсан байна.

    Ясан бичиг нь боловсронгуй тогтолцоотой vсэг бичиг байж, хожмын ханз vсгийн хєгжилд vндэс суурь тавиж єгсєн байна. Тvvнээс хойш ханз vсэг нь бас гуулин дээр сийлсэн бичиг, нарийн тулгууран (гор) бичиг, завсрын бичиг, хичээнгvй бичиг зэрэг хэлбэрийг єнгєрvvлсэн бєгєєд єнєє ч хэрэглэгдсээр байна.

    Ханз vсгийн єєрчлєгдєж хувирсан явц бол ханз vсгийн хэлбэр дvрс аажмаар дvрэмжиж тогтворжсон vйл явц мєн. Гор vсэг нь vсгийн зуралгын тоог тогтоосон. Завсрын vсэг нь бичилгийн шинэ тигийг тогтоож, ханз vсгийг хавтгай дєрвєлжин хэлбэртэй болгосон. Хичээнгvй vсэг бий болсноос хойш ханз vсгийн хэлбэр дvрс тогтворжиж, хєндлєн, босоо, урагшлага, цэг, гох, сvvл, нуглаа зэрэг зураасны бичилгэ vндсэндээ тогтвортой болсноор vсгvvдийн зураасан тоо болон бичих дараалалч тогтвортой болсон байна. Мєр дараалан бичихэд эмэх цэгцтэй байлгахын тєлєє vсгийн дvрс болон зураасны урт богиныг дєрвєлжин хvрээнд хязгаарлаж, зураасны байрлалыг ч тэнцvvртэй байгахыг хичээдэг болсон байна. Ерєнхийд нь авч хэлбэл, хичээнгvй vсэг бий болсноос хойш, ханз vсэг дєрвєлжин дvрстэй болон тогтворжиж, 1000 гаруй жилийн турш хичээнгvй бичиг нь ханзийн баримжаа бичилгэ болсоор ирсэн юм.

    Ханз бол дvрсэт vсгээр vндэс суурь болгож, холбоо vгээр гол болгосон утга ялгадаг vсгийн тогтолцоо юм. Энэ нь 10 мянга орчим vсэгтэй, єдєр тутмын хэрэглээнд 3000 орчим нь л хэрэглэгддэг байна. ханз бий болсноос хойш эргэн тойрны орнуудад нєлєє тусгал єгч, Япон, Вьетнам, Солонгосын vсэг бичиг нь бvр ханз vсэгт тулгуурлан зохиогдсон байгаа билээ.