"Дэлхийн дээвэр" хэмээн нэрлэгдсэн Хєхнуур тvвдийн єндєрлєгийн "Цайдмын хотгор"-т амьдарч байгаа монголчуудын ахуй байдлыг та бvхэндээ танилцуулахыг зорисон юм. Єнєєдєр Цайдмын хотгорын монголчууд Хєхнуур тvвдийн єндєрлєг дээр vндэс хатган, vе улиран хэдэн зуун жилээр мал малжин амьдарсаар ирсэн бєгєєд єнєє ч цэвэр сайхан монгол хэлээрээ ярьж, цэцэн ухаан, цэлмэг оюунаараа аж амьдраалаа єргєж явна.

    Тэд монголчуудын "эрийн гурван наадам" болох бvх барилдах, морь уралдах, сур харвахаас гадна, монгол шадар тавих, морины гvйдэл дунд пайз харвах жич тэмээ уралдуулах зэрэг олон тєрлийн наадам хийдэг бєгєєд хvний нэг насны гурван баяр гэж, анха тєрсєн хvvхдийн долоон хоног дээрх угаалгын баяр, гував буюу таван насандахь єрвєєгийн баяр, гал залуу насандах хуримын баяр зэрэг найр наадам ихээр хийж ерєєл уншин тєрєл тєрєгсдєє дайлж хvндлэдэг. Yvнд "Баян сvнгийн ерєєл" гэж тєрийн наадмаас тvмний найр хvртэл дутагдаж болдоггvй соёл тvvхийнг багтаасан яруу сайхан ерєєл магтаал байдгаар барахгvй олон сайхан ардын vлгэр дуу ч уламжлагдаж байдаг.

    Хєхнуур бол "Гэсрийн тууж"-ын эх нутаг бєгєєд нэн ялангуйяа монгол "Гэсрийн тууж"-ыг хайвал завал Цайдмын хотгорт ирэх ёстой билээ. Энд хэдvйгээр 50 мняга гаруй л монголчууд оршин амьдардаг боловч цэцэн ухаандаа туулаад баршгvй баатарлаг туульс, vлгэр домог, ардын дуу болон ерєєл магтаал, зvйр цэцэн vг, ертэнцийн гурав зэрэг ардын єв соёлыг хадгалсаар ирж, хойч vеийнхэндээ уламжлан vгсэн байна. Цайдмын хотгорын монголчууд бол язгуур сайхан монгол хэлтэй, цэвэр сайхан нvvдлийн амьдралтай, зочинсаг сайхан зан заншилтай улсууд юм.

    Цайдмын хотгорын монголчуудын идээн умдааны соёл маш єєрийн гэсэн онцлогтой мєртєє єндєрлєг орны орчин ахуйд зохичсон идээн умдаан олон байдаг. Монголчуудын уламжлалт идээн болох бvхэл хонин шvvс, цэгээ, vхэр, хонь, ямааны сvv зэрэг байхаас гадна, бас хонь ямааны бурц, хєх тарианы гурилаар хийсэн замба, хєхнуурын онцлогтой цєрєм тос, сарлаг буюу хайнгийн шар тос зэрэг єндєрлєг хvйтэн орны онцлогтой идээн умдааныг боловсруулж гаргадаг байна.

    Цайдмын хотгорын монголчуудын хувцас хунар ч олон янз загвартай байдаг. Тэрлэг маягийн хувцсаа лавсаг хэмэн нэрлэж, эрэгтэй эмэгтэй цєм ємсдєг. Охид бол хоёр оноотой огцор ємсч, гэзгээсээ тачиг зvvж, аруугаа унжилгадаг. Харин бvсгvй хvн бол ємнєє хоёр мєр зэрэгцээ єсєн гэр зvvж, бал ганбу, хутга зэргийг зvvдэг байна.

    Цайдмын хотгорын монголчууд єгєлєд сvvлтэй хонь, тvвд хонь, нарийн ноост хонь болон монгол ямаа, сарлаг, хайнаг, адуу, тэмээ зэрэг олон тєрлийн мал малждаг. Yvний дотроос хонин мах, сарлагийн мах болон сарлагийн тос цєрмийг халуун чанартай идээн гэж их чухалчлан vзэж, цэгээг ховор эм хэмээн хvндэтгэн уудаг байна. Цагаан идээний хувьд сарлаг, ямааны сvvгээр боловсруулсан идээнийг гол идээнээ болгож байдаг юм байна.

    Цайдмын хотгор бол эх орны баруун хэсэгдэх уурхайн нєєцийн орон болохоор барахгvй нvvдэл соёл, зан араншны єлгий нутаг юм. Тэгээд зугаацлын торгон єлгий хэмэн дотоод гадаадад алдаршиж, хvн, байгаль, араатан амьтны єндийн зохицлоор амжралын нараа єргєж явна.

    Дэлхийн дээвэрдэх Цайдмын хотгорын монголчууд жил болгон овоогоо тахин, сар болгон сангаа тавьж, єдєр болгон дээжээ цацаж, даатгалаа дэвшvvлж явсаар……