Дэлхийн 7 их гайхамшгийн нэг гэгдэж байгаа цагаан хэрэм бол дэлхийд байгуулсан цаг хугацаа нь хамгийн урт, хамгийн их барилгатай эртний цэргийн хамгаалалтын барилга юм. Аугаа их энэ хэрэм хятадын нутаг дэвсгэр дээр 7000 гаруй километр урт vргэлжлэдэг. Хятад орон бол єнє удааны тvvх, цацрангуй их соёл, жуулчлалын тансаг их эх баялагтай орон юм. 1985 онд Хятадын засгийн газар "Дэлхийн євийн конвенц"-д элсvvлж, 1987 онд Хятадын цагаан хэрэм, хааны ордон зэрэг 6 дурсгалт газар "Дэлхийн євийн жагсаалт"-д анхны ээлжинд бvртгvvлснээс хойш, єнєє уг жагсаалтад Хятадын 29 дурсгалт газар хамрагдаж, дэлхийд 3-р байр эзэлсэн юм.

    Хятадын умард хэсгийн єргєн уудам нутгийн хэвлийгээр хєндлєн байршиж байгаа Цагаан хэрэм бол Хятадын эртний цэргийн сэргийлэлт хамгаалалтын хамгийн агуу их барилга болох бєгєєд хvн тєрєлхтєний тvvхэн дэх нэгэн их гайхамшиг байгаа юм. Цагаан хэрмийг манай тооллын ємнєх 9-р зуунаас эхэлж байгуулсан байжээ. Тухайн vед Хятадын тєв нутгийн засгийн газар умардын vндэстэнvvдийн халдлага довтлолтоос сэргийлэн хамгаалахын тєлєє хилийн нутгийг сахин хамгаалж байсан газруудын тэмдэг дохионы газрууд болон хот цайзуудыг хэрмээр холбож, цагаан хэрмийг бий болгосон байжээ. Дvvлэн нисч байгаа аврага Луу мэт муралзан харагдах Цагаан хэрэм нь хээр талыг туулан, элсэн цєлийг гатлаж, хатан голтой эн зэрэгцэн, єндєр уулын нуруу дамжин хязгааргvй сунан vргэлжилж, зvvн vзvvр нь Бє хай тэнгист тулж, баруун vзvvр нь мянган бээрийн говь цєлд ордог юм. Энэхvv агуу их барилгыг Чvнь циvгийн vеээс эхлэн байгуулж, Цинь, Хань, Ляо, Цзинь, Юань, Мин зэрэг улс гvрний vе дамжин хоёр мянга шахам жилийн хугацаанд долоон мянга гаруй километр урт болгон байгуулжээ. Америкийн саран дээр гарсан анхны нисэгч сансрын уудмаас дэлхийн бємбєрцгийг хараад, дэлхийн бємбєрцгийн хvн тєрєлхтєний бvтээл дотроос Хятадын Цагаан хэрэм хамгийн тодорхой харагдаж байна хэмээн мэдээлж байсан билээ. Ертєнцєд ижил нь байхгvй энэхvv ауга их барилгыг хvмvvс дэлхийн гайхамшгуудын сор нь хэмээн vнлэж байгаа юм.

    Цагаан хэрэм нь Хятадын vндэстэнvvдийн хоёр мянган жилийн баялаг тvvхийг харуулж байгаа бєгєєд Хятадын дээр vеийн хvмvvсийн ажилч хичээнгvй бєгєєд тєгєс их билэг ухаантай байсныг харуулж байгаа юм. Єнєє Цагаан хэрэм нь Хятадын vндэстэнvvдийн бэлэг тэмдэг болж байна. Эртний одоогын гэсэнгvй Бээжинд ирсэн хvн болгон Цагаан хэрэм орж танилцан зугаалдаг. Нэн ч хятадын удирдагч агсан Мао зэ дvнгийн "Цагаан хэрэм дээр эс гарваас баатар бус болой" хэмээсэн шvлгийн vг нь дотоод гадаадынхны сэтгэлийн нийтийн дуун болсон байна.

    Цагаан хэрэмийн vvсэл гарлыг хоёр мянга таван зуу гаруй жилийн ємнєх Чvнь циvгийн vеийн байлдаант улсын vеээс эхэлж ярих хэрэгтэй билээ. Тухайн vеийн бишгvй олон Чжєv хєv хэмээх улс гадныхны тvрэмгийллээс хамгаалахын тєлєє нутаг усныхаа захаар халхавч хэрэм байгуулж байжээ. Энэ нь Хятадын хамаг эртний цагаан хэрэм болох ажээ. Тvvхэн тэмдэглэлээс vзэхэд, Цагаан хэрэм нь хамаг эрт Чv улсад бий болсон байлаа. Манай тооллын ємнєх хоёр зуун хорин нэгэн онд Цинь улсын хаан Цинь ши хуан Хятад орныг нэгтэгэсний дараа, умард нутгийн уулын Цинь, Чжао, Янь гэж байсан гурван орны халхавч хэрмийг холбосон тєдийгvй бас бэхэлж, нэмэж байгуулаад, баруун талыг нь Линь тао буюу єнєєгийн Гань сv мужийн Минь сяньд хvргэж, зvvн vзvvрийг нь Ляо дvн хvргэж, таван мянга гаруй километр урт байгуулсан болохоор тvмэн газрын урт цагаан хэрэм хэмээн алдар нэр мандаж билээ. Хань улсын vед, умардын нvvдэлчин vндэстэнvvдийн ємнєшєє тvрэн орж, тариалах нутгийг тvйвээхээс сэргийлэхийн тєлєє Цагаан хэрмийг єргєтгєж уртасган байгуулсан бєгєєд халхавч, цайз, тагт, дохионы галын тавцан зэргийн цэргийн хамгаалалтын тєхєєрємжvvд цогцлон байгуулжээ. Энэхvv Хань чан чэн буюу Хань улсын vеийн Цагаан хэрэм нь зvvншээ Ляо дvн, барууншаа Янь зэ буюу єнєєгийн Синь цзянгийн баруун нутгийн Лов нуурт хvрч, бvх урт нь арван мянган километраас давсан байлаа. Дэлхийд нэртэй торгоны замын уртын тал хувь гаруй нь энэ цагаан хэрмийн баруун хэсгийг дагаж явсан байгаа юм. Хятадын тєр гvрнvvдийн дотор Хань улс бол хамгийн урт цаг хугацаа зарцуулж энэ цагаан хэрмийг байгуулсан улс болох ажээ.

    Мин улсын vе болоход умард талаар нь Монголчууд тvйвээж байсан ба зvvн хойт талд нь зvрчинчууд хєгжин бузгайрч байсан болохоор Цагаан хэрмийг засаж сэлбэх ажил ерєєс тасалдаагvй байлаа. Зєвхєн Мин улсын анхны хаан Чжv юань чжан, улсын цолоо тогтоосны анхны он буюу мянга гурван зуун жаран найман оноос Хvн вэйгийн арван гуравдугаар он буюу мянга таван зуун онуудад гэхэд л Цагаан хэрмийг их цар хэмжээтэйгээр хорь удаа засан байгуулсан байлаа.

    Цагаан хэрэм нь Хятадын эртний батлан хамгаалалтын чухал арга барил болж байсны хувьд, умрад Вэй, умрад Ци, зvvн Вэй, умрад Чжєv, Сvй, Ляо, Цзинь, Мин зэрэг vй олон тvvхэн vе шатны байгуулалтыг єнгєрvvлсэн юм. Ялангуяа Мин улсын vед хоёр зуу гаруй жилийн хугацаа зарцуулан засаж сэлбэн асар их байгуулалт хийсэн болохоор Цагаан хэрэм нь барууншаа Гань сv мужийн Цзя юй гуань боомт хvрч, зvvншээ Ляо нингийн Я лv цзян мєрний хєвєєнд тулж, бvх урт нь зургаан мянга долоон зуун дєчин километр урт болсон байна. Єнєєгийн хvмvvсийн Цагаан хэрэм гэж нэрлэж байгаа нь ерєнхийдээ Мин улсын vед засаж байгуулсан Цагаан хэрмийг хэлж байгаа юм. Тэр нь Хятадын баруун нутгийн Гань сv мужийн Цзя юй гуань боомтоос зvvншээ vргэлжилж, зvvн хойт нутгийн Ляо нин мужийн Я лv цзян мєрний хєвєєнд хvрч, Хятадын 9 муж, хот, єєртєє засах районаар дайран єнгєрч, бvх урт нь 7300 километр буюу Хятадынхаар бол 14000 газар урт байдаг болохоор тvмэн газрын урт цагаан хэрэм хэмээн алдаршсан билээ.

    Тvvхэн тэмдэглэлээс vзэхэд, байлдаант улсаас хойш хорь гаруй Чжєv Хєv улс болон фиодалын хаант тєр Цагаан хэрмийг байгуулалцсан байна. Yvний дотор Цинь, Хань, Мин гурван тєрийн байгуулсан уртын хэмжээ нь бvр таван мянган километраас тавсан байлаа. Нийт тєр гvрний байгуулсан Цагаан хэрмийн уртыг залгаж бодвол тавин мянга гаруй километр урт болох ажээ. Єнєє Бээжин болон Хэ бэй мужийн нутгаар эртний цагаан хэрмийн охи сор нь болсон хэсгvvд олон бий. Жишээлбэл: Хуай рv сяний нутагт байрладаг Цзюнь дv шань уулан дээрэх Мv тянь юй цагаан хэрмийг бол мянга дєрвєн зуу гаруй жилийн ємнє байгуулсан байжээ. Єнєє тvvний тоосго чулуун бvтэцтэй хэсэг нь л vлдээд байна.

    Цагаан хэрмийн хоёр талын ханыг том том тоосго чулуугаар жийргэлж, дунд нь шар шороо, хайр чулуугаар дvvргэж, хэрмийн єндєр нь 10 метр орчим, єргєн нь 4 морьтой хvн зэрэгцэн давхиж болохоор байгуулжээ. Yvнд Бас дайн байлдааны vеэр цэрэг шилжvvлэх юм уу хvнс тэжээл, зэр зэвсэг зэргийг зєєхєд зориулсан 4 юм уу 5 метр єргєн газар ч бий. Цагаан хэрмийн дотор талд чулуун шаттай болохоор хэрэм дээр гарах буухад бvр маш хялбар юм. Цагаан хэрэм нь хэсэг яваад нэг цайз бэхлэлт юм уу утаа гаргах дохионы тавцантай. Цайз бэхлэлт нь зэр зэвсэг, хvнс тэжээл хадгалах болон харуулын цэргvvд амарч суудаг, дайн байлдааны vед бие хамгаалж далдладаг газар байжээ. Дайсан этгээд халдан товтлох vед дохионы тавцан дээр их гал тєлж утаа мандуулан, нийт орон даярт чимээ мэдээ єгдєг байжээ.

    Єнєє цагаан хэрэм нь цэрэг дайны хэрэглээгээ алдсан боловч асар том аугаа сvрлэгээрээ хол ойрынхны анхаарлыг их татаж, Ба да лин, Сы ма тай, Мv тянь юй, орчлонгийн тэргvvн боомт гэж алдаршсан зvvн vзvvрийн Шань хай гуань боомт, баруун vзvvр нь болох Цзя юй гуань боомт зэрэг нь бvр аялал жуулчлалын маш их нэртэй дархан газрууд болсон байгаа юм.