Соёл боловсрол, шинжилэх ухаан технологи, эрvvл мэнд Уг мужид 42 их дээд сургууль болон 114 тусхай мэрэгжлийн дунд зэргийн сургууль, 2614 ерєнхий боловсролын дунд сургууль, 362 тусхай мэрэгжлийн дунд сургуулуудтай.

     Шянаас дээших шатны судалгааны байгууллага болон нээн хєгжvvлэх байгууллага, судар бичгийн байгууллага 193 байна. Yvнд байгаалийн шинжилэх ухааны салбарын байгууллага 175 , нийгмийн шинжилэх ухааны салбарын байгууллага 4, шинжилэх ухаан технэкийн мэдэлэл, судар бичгийн байгууллага 14 байна.

     Нийгмийн эрvvл мэндийн байгууллага 10.4 мянга байж, vvнд эмнэлэг 2779 байна.

     Гол болох жуулчлалын цэгvvд  Чин ши хуань хааны бунхан Шааньши мужийн Лин тvн сианий Дин сиа хээ тосгоны ойролцоо байрлаж байна. Бунхан нь газраас дээш 55,05 метр єндєр сvндэрлэж, эргэн тойрноороо хоёр мянган метр урт байна. Зєвхєн хааны бунхан нь хоёр зуун хорин мянган хавтгай дєрвєлжин метр талбайтай газар эзлэж, бvх онгонууд нь хоёр сая нэг зуун наян мянган ам дєрвєлжин метр талбайтай. Чин ши хуань хааны бунхан бол Хятад оронд тєдийгvй дэлхий даяар ч хамгийн их цар хэмжээтэй бунхан болох юм.

     Чин ши хуань манай он тооллоос ємнєх 246 онд арван гурван настай байхдаа хаан ширээнд суусан тэр цагаасаа эхлэн єєрийн бунхнаа байгуулж эхлээд, манай он тооллоос ємнєх хоёр зуу есєн онд тавин настай таалал тєгсєх хvртэл хаан ширээнд гучин долоон жил суухдаа гучин зургаан жилд нь бунхан байгуулсан байжээ. Тvvхийн судар бичигт тэмдгэлснийг vзвэл, бунхны нvхийг маш гvvн малтуулснаар газар доороос нь ус нэвчин гарсан юм байжээ. Усыг дарахын тєлєє зэс тємрєєр бэхлэн, тvvн дээрээ гадар авс тохиожээ. Энэ бунхан дотор бас зуун ноён тvшмэдийн суудалтай тансаг сайхан ордон харш байгуулж, vлэмж их хэмжээний ховор нандин эд эрдэнис хадгалж тавиад хулгай дээрэмд алдхаас сэрэмжлэн машин хєдєлгvvрт хулхавч ном зогоож тавьсан байна.

     Бунхан дотор Тvмэн гол мянган мєрнийг мєнгєн усаар цутгаж тэргэл саран алтан нарыг гэрэлт сувдаар шигтгэж, галуу шувуу тас бvргэдийг алт мєнгєєр хэвлэн бvтээж, нарс майлсан модыг хаш чулуугаар шигтгэн, загсан тосоор гэрэл лаа хийж тавьсан байна. Энэ барилгыг барьж байгуулахад хэчнээн хатуу бэрх хvч хєдєлмєр оруулсан, мєн энэ бунхны засал чимэглэл хэчнээн тансаг байгааг харсан болгон цочин гайхахгуй байхын аргагvй. Чин ши хуань хааны бунхан бол бичиг дурсгалын асар том эрдэнийн сан мєн. єнєє энэ бунхны нийт талбайн арваны нэг хувийн газарт л ерєнхий шинжилгээ хийж, дєч тавин мянган ширхэг бичиг дурсгалын зvйл малтаж гаргаад байна. Энэ нь Хятадын эртний vеийн улс тєр цэрэг соёл урлагийн талаар судлага шинжилгээ хийхэд чухал материал болж байна.

     Хуа шан уулын алдарт vзэмжит район нь Шанш мужийн Хуа ин хотын нутагт байрладаг юм. Хуа шан уулыг мєн Тай хуа шан уул гэж нэрлэнэ. Манай орны таван том хайрханы баруун хайрхан юм. Хуа шан ууланд зvvн оргил, баруун оргил, ємнє оргил, умард оргил, дунд оргил гэж таван оргилтой. Сvрлэг vзэсгэлэн хачин сонин аюул бартаатай энэ таван оргил нь vvлэнд шурган эгч босч, алсаас харахад бадран дэлгэсэн усан лянхуа цэцгийн хэлбэртэй байдгаар нь цэцэгт уул гэсэн утгаар Хуа шан гэж нэрлэсэн байжээ. Хуа шан уул нь ауга сvрлэг, хачин сонин, бартаа ихтэй, vзэсгэлэн сайхан, єндєр сvрлэг байдгаараа дэлхий дахинд алдаршиж, 1982 онд улсын гол хамгаалах vзэмжит район болгосон юм.

     Хуа шан уул ер нь хачин гайхамшигт vзэмжтэй, халил хад нь бартаатай байдгаараа алдартай сан. Уулан дээр нь хачин янзын оргил сарьдаг, хад чулуу, манан хvдэн, дуут булаг, хvрхрээ ус, эртний барилгийн буурь зэргээр дvvрчээ. Энэ ууланд хоёр зуу арав Гаруй алдарт vзэмжийн цэгтэй. Тэдгээр vзэмжvvдийн дотроос аршын алга гэсэн vзэмж нь Хятадын тєв нутгийн найман гайхамшигт vзэмжийн дотор тэргvvн байранд жагсаагдаж байгаа юм.

     Ли шан уулын vзэмжит район нь Ши ан хотын Лин тvн дvvргэд байрладаг. Ли шан уулыг бас Шиv лин уул гэж нэрлэдэг. Хамаг єндєр оргил нь далайн тvвшнєєс 1302 метр єндєрт єргєгдєж, ой мод нарс майлаас цэлгэрэн ногоорч, алсаас харахад хилэн хар морь шиг байдгаар нь хилэн хар гэсэн утгаар Ли шан уул гэж нэрлэсэн байжээ. Энэ ууланд хоёр оргилтой. Баруун зvvн Шиv лин гэсэн энэ хоёр оргил нь маш vзэсгэлэнтэй. 1982 онд энэ уулыг улсын гол хамгаалах анхны бvлэг vзэмжит районд хамруулсан юм.

     Ши ан хотын Лин тvн дvvргийн Ли шан уулын ар хормойд, Тан хуа чин ордны хуучин буурь дээр Хуа чин чи байрладаг юм. Энэ нуур урьд талаараа Ли шан уулыг тvшиж, ар талаараа Вэи шvи голтой нvvрлэн, зvvн тал нь Ши ан хотоос гучин км зайтай байдаг. Дотоод гадаадад алдаршсан энэ сайхан жуулчлалын газрыг нэгэнт Лин тvнгийн Ли шан уулын улсын гол хамгаалах vзэмжийн районы чухал vзэмж болгосон байна.

     Ши ан хотын Хээ пин мэн хаалгаас гадна дєрвєн км зайтай байгаа Си эн Си хийдийн дотор байрлаж байгаа Даа ян та суврагыг бол Тан улсын Юн Вэигийн гуравдугаар онд ( 652) Энэтхэгд ном залахаар очсон Тансаг лам, Энэтхэгээс залж авчирсан зургаан зуун тавин долоон боть санскрит vсгийн судар болон бурхнаа хадгалахын тєлєє байгуулсан байжээ. Хамаг анх нь энэ суврагыг гадар талаар нь тоосгоор зэргэлж, дунд нь шавар шороо хийж, таван давхар байгуулаад, хамаг дээр давхарт нь Тансаг ламын залж авчирсан судар номыг хадгалж байжээ.

      Шавар шороогоор гол болгосон суврага нь бэхлэг байх талаар таруухан учир аажмаар нурч эвдэрсэн байжээ. Y Цзэ тиан хаан Чан анд байсан хугацаанд (701 оноос 704 онуудад )уулын суурин дээр нь долоон давхар дєрвєлжин хэлбэртэй ордон харш маягийн суврагыг дахин байгуулсан байна. Мин гvрний vед энэ суврагын гадуур нь дахиж зузаан тоосгоор бэхлэсэн учир одоод хvрч иртэл эвдэрч сvйдсэнгvй бvрэн бvтэн байгаа аж. Энэ суврагын нэрийн тухай олон янзын хэллэгтэй. Энэ суврагыг байгуулж байхад дээгvvр нь хуны цовоо нисэн єнгєр атал гэнт нэг хун дээрээс ойчин яг сайхан суврага дээр тусч няцарж vхснээр хунт суврага - Да ян та суврага гэж нэрлэсэн юм гэж ярих юм.

     Да ян та суврага бол жаран дєрвєн метр єндєр, шовгор хэлбэртэй суврага юм. Дєхєм хялбархан бvтэцтэй, сvрлэг тєв энэ суврагыг бvхнийг хєх тоосгоор ан завсрыг нь тааруулан зvйж єрсєн болохоор маш бат бэх болжээ. Суман модыг дууриалган тоосгоор голдон хэрсэг гаргасан бєгєєд давхар болгоных нь дєрвєн талын тєв дунд нь тоосгоор эмжээрлэсэн голдон хаалгатай. суврагын доторхи шатаар шууд оройд нь гарч болно. Суврагын гол хаалга болон баруун хаалганы тодгон дээр бурханы дуганы зургыг нарийн сийлсэн нь Тан улсын барилгыг судлах нандин материал болж байна. Суврагын доорохь урьд талын хаалганы хоёр хазууд байрлуулсан тоосгон гvнгэрваа дотор Тан улсын уран бичээч Жv Сvи лиангийн бичсэн уран бичлэгт хоёр хєшєє чулууг тахиж байна.

      Шиао ян та суврага нь Ши ан хотын урьд хаалганы гаднахь Цvн фv с хийдийн хойт талд байрлаж байна. Тан улсын Жин Лvнгийн онуудад (707 -709 ) мєнгє тєгрєг ихтэй ноёд тvшмэд, хаан эзэнд ерєєл дэвшvvлэх зорилгоор энэхvv бурханы суврагыг бvтээлгэсэн байжээ. Энэ суврагыг анх арван таван давхартай, дєчин зургаан метр єндєр байгуулсан юм. Гэтэл сvvлээр нь орой нь нураад одоо арван гурвахан давхар, дєчин гурван метр гаруйхан vлдээд байна. Энэ суврагын эзэлхvvн нь Да ян та суврагаас жижиг мєртєє байгуулсан цаг хугацаа нь ч орой болохоор, жижиг хунт суврага буюу Шиао ян та суврага гэж нэрлэж байна. Эртний энэ суврагын барилгад Тан улсын vеийн барилгын дvр дvрхийг хадгалсан болохоор, эртнний барилгын vvднээс авч vзсэн ч, энэ суврага нь судалгааны vнэ цэнийн талаар Да ян та суврагаас нэн их байгаа аж.

     Гол болох хот

     Ши ань хот бол Шааньши мужийн тєв, Хятадын эртний 6 их нийслэлийн нэг, тvvх соёлын нэрт хот, дэлхий дахинд нэртэй эртний нийслэл, дорнодахины Ром болон Афин юм.

     Ши ань хотыг эртний vед Чан ань гэж нэрлэж байсан, Хятадын vндэстэн нvvдийн сацрангуй соёлын єлгий нутгийн нэг юм. Хятадын тvvхэн дээр энэ хот олон жил Хятадын нийслэл, олон улсын том хот, дорнодахины соёлын тєв байсан юм. Хятадын тvvхэн дээр баруун Жєv улс, Чинь улс, Баруун Хань улс, шинэ Ман улс, барун Жинь улс, ємнєт Чинь улс, хойт Чинь улс, баруун Вэй улс, хойт Жєv улс, Сvй улс, Тан улс зэрэг 13 тєр энд нийт 1100 гаруй жил нийслэж байжээ. Хамгийн эрт дээр vедээ маны тооллоос ємнєх 1134 онд баруун Жєv улс энэ хавьд нийслэж байсан юм байна. 

     Янь ань хот бол Хятадын хувисглын гал гуламтын нэг юм. 1935 оны 10-р сард дарга Мао Зэдvнгийн удирдсан ХКН-ын тєв хороо болон Хятадын ажилчин тариачны улаан арми 12мянга гаруй километрийн аян дайн хийж Шааньшигийн хойт хэсэгт хvрч ирсэн бєгєєд 1937 оны 1-р сараас Янь ань хотод сууришсан байна. Yvнээс аваад Янь ань нь Хятадын хувьсгалын командлах тєв болж Хятадын хувьсгалыг удирдан ялалтад хvргсэн байна.