Хятадын Хєхнуур мужийн Хайсигийн Монгол, Тєвд Yндэстний Єєртєє Засах Жоуд нийт 30 мянга гаруй монголчууд оршин амьдарч байдаг юм. Хайсигийн Монгол, Тєвд Yндэстний Єєртєє Засах Жоуг бас "Цайдам" гэдэг болохоор тэндэхийн монголчууд ч "Цайдамын монголчууд" гэсэн нэртэй болсон билээ. Цайдамын монголчууд бол язгуур сайхан монгол хэлний уламжлалаа хадгалж ирсэн, ажилч хєдєлмєрч, зочинсог зан араншинтай байдгаараа хол ойрдоо алдаршсан байдаг билээ.

    Тэд "Дэлхийэ дээвэр" хэмээн нэрлэгдсэн Хєхнуур Тєвдийн єндєрлєг дээр, хэдэн зуун мянган жилийн турш vе улиран аж тєрн амьдарч, Монгол vндэстний уламжлалт єв соёлоо хамгаалж хєгжvvлэх талаар єєрийн гэсэн чухал хувь нэмрээ vзvvлсээр ирсэн юм.

    Олон зуун жилийн турш Цайдамын монголчууд ой билэг, ур ухаандаа тvшиглэн, баатрын тууль, vлгэр домог, ардын дуу, ерєєл магтаал, зvйр цэцэн vг, ертєнцийн гурав зэрэг ардын баялаг єв соёлыг зохион бvтээж vе улиран залгамжлан хадгалж хєгжvvлсээр иржээ. Хєхнуур бол монгол "Гэсэрийн тууж"-ийн vvсч хєгжсєн эх нутаг болох учраас монгол "Гэсэрийн тууж"-ийн эх vvсвэрийг хайх юм бол эрхбиш Цайдамын хотгорт хvрч, Цайдамын монголчуудаас ойлгох хэрэгтэй байдаг юм. Монгол "Гэсэрийн тууж" нь Хєхнуурын Цайдамын монголчуудын дунд урт удаан хугаацаанд ам дамжин уламжлагдсаар ирсэн тєдийгvй бас Гэсэрийн тухай vлгэр домгуудыг эмхтгэн цуглуулж євлєн хадгалж байгаа болон судалгаа шинжилгээ хийж байгаа хvмvvс ч улмаар олширч байна.

     Гэвч Цайдам нутагт "Гэсэрийн тууж"-ийг бvрэн бvтэн хайлж чаддаг ардын уран бvтээлчид он жил ахих тусмаа цєєрч єдрийн од шиг болоход дєхєж байгаа нь харамсалтай зvйл болж байна. Дэлхий хотын Сvvж сумны Гэсэр хайлаач, энэ жил дал гаруй насны сvvдэр зооголж яваа Хуягт гуай бол монгол арлын аман зохиол, хэл аялгуу, ёс заншил зэрэг тvvх соёлын ховор нандин євийг олон зуун жилийн тэртээгээс тєрєлх ой билгээрээ ам дамжин уламжлан залгамжилж ирсэн ардын уран бvтээлчд, vндэстний соёлын нэрт зvтгэлтдийн нэг нь юм.

     Хувцасны соёлын хувьд авч хэлбэл, Цайдамын монголчуудын хувцас ємсгєл нь олон зєрєл, олон загвартай мєртєє єєрийн євєрмєц онцлогтой байдаг. Тэрлэг шиг хувцасаа тэд "Лавшаг" гэдэг байна. Тэд євєлдєє арьсан тээл юм уу хургаан арьсан ууж ємєсч, хавар намартаа зузаалаг давуугаар хийсэн хувцас ємєсдэг байна. Найр наадмын vеэр "Цээдэг" гэгч ханцуйгvй, хоёр оноотой нилгэн торгоор хийсэн гоёлын хувцас ємєсдєг. Цайдамын монголчуудын идээн ундааны соёл ч маш євєрмєц байдаг бєгєєд хоол ундаанд нь єндєрлєг нутаг районы орчин ахуйд зохицсон онцлог идээн ундаан зонхилж байдаг юм.

    Цайдамын монголчууд Монгол vндэстний уламжлалт идээн ундааны тєрєл зvйл—бvхэл шvvс, цэгээ, архи болон сvvн бvтээгдэхvvнээс гадна бас хонь ямааны борц, замбаа зэрэг Хєхнуурын газар нутгийн онцлогтой идээний зvйлvvдийг ч хэрэглэдэг юм. Тэд хорим найр юм уу энгийн vед гийчин зочиндоо юуны ємнє цэгээ амсуулж, дараа нь архи дарс барьдаг бєгєєд настан томоотодод бол сєхєсхийн хvндэтгэл илэрхийлж барьдаг байна. Том найр хорим юм уу цагаан сарын vед хvндэтгэлийн дээж болох шvvмэр тавьдаг заншилтай байдаг. Цайдамын монголчууд урт хугацааны турш нарийн ноост хонь, Тєвд хонь, нолуур ихтэй ямаа, сарлаг, хайнаг, адуу, тэмээ зэрэг олон тєрлийн мал маллаж аж тєрсєєр иржээ. Єндєрлєг нутаг районы цаг агаарын нєхцєл байдалдаа зохицуулж, тэд хонины мах, сарлагийн тос цєрєм, цэгээ зэргийг хэрэглэдэг байна. Цагаан идээний хувьд сарлаг болон ямааны сvvн бvдээгдэхvvнээр гол болгож байдаг.

    Цайдамын монголчууд нийт Монголчуудын эрхэмлэн дээдэлдэг эрийн гурван наадам—бєх барилдах, морь уралдах, сур харвахаас гадна бас монгол шатар тоглох, морин спортын тэмцээн хийх, тэмээ уралдах зэрэг олон тєрлийн найр наадам зохион явуулдаг бєгєєд хvvхдийн єрвєлгєєний найр, залуу хосын гэрлэлтийн баяр зэрэг найр хоримыг маш чухалд vздэг байна. Тvvнд "Баян сvнгийн ерєєл" гэсэн тєрийн наадам, тvмний найрт дутагдаж болшгvй, тvvх соёлын баялаг агуулгатай ерєєл магтаалууд байдаг тєдийгvй бас ардын яруу сайхан дуунууд ч байдаг билээ.

    Цаг эрин хєгжихийн хирээр Цайдамынн монголчуудын дунд яруу найрагч, ерєєлч, бvжигчин, тамирчин олноор тєрж гарсан тєдийгvй, бас монгол соёлын уламжлан хєгжvvлж залгамжлан бадруулах зорилгоор монгол шvлгийн уран уншлагаар гол болгосон таван "Мєнх" хэмээх наадам буй болсон байна. Одоо Хайси жоугийн хєдєє нутагт сум, тосгон, сургуулийн хэмжээнд "Мєнхийн арц", "Мєнхийн гал", "Мєнхийн зул", "Мєнхийн цууриа", "Мєнхийн тулга" хэмээх яруу найргийн тэмцээнvvд зохиогдож, ард иргэдийн соёлын амьдралыг цаашид баяжуулан, vндэстний vг хэл, vсэг бичгээ сурч хэрэглэх, хамгаалж хєгжvvлэхэд томоохон vvрэг гvйцэтгэж байна.