Уран хатгамал бол Хятадын ардын уламжлалт шилдэг гар урлагийн нэг зvйл болоох юм. Хятадын олон газар нутгийнхан бvр хатгамал хатгадаг бєгєєд бас бvр єєр єєрийн нутаг усны онцлогтой болсон байгаа юм.

    Хятадын уран хатгамал нь єнє удааны тvvхтэй юм. Тvvний vvсэл хєгжил нь аль эрт хvрь хорхой тэжээсэн ба хvрийн мяндас гаргаж авдаг болсонтой нягт холбоотой аж. Хятад орон бол дэлхийд хvрийн мяндасыг хамаг эрт илэрvvлж хэрэглэсэн орон юм. Хvмvvс дєрєв таван мянган жилийн ємнєєс хvрь хорхой тэжээж хvриян мяндас сувж хэрэглэдэг болсон байна. Ингэж хvрийн мяндасаар торго нэхдэг болсон ба тvvний хєгжлийн дагуу хатгамалын гар урлаг ч єрнєн хєгжиж иржээ. Тэр vед голцуу торгон дээр торгон утсаар хатгамал хатгадаг байсан тул Хятадын уламжлалт уран хатгамалыг бас торгон хатгамал гэдэг юм. Эртний бичиг сударт тэмдэглэгдснээс vзвэл 4000 гаруй жилийн ємнє Хятадын vндэстнvvдийн овог аймгуудын тvрvvчvvд єргєн их ёслол явуулах, тахилга тайлга тавих зэрэг арга хэмжээнvvдэд оролцохдоо эрхбиш зохи хээ зургийн хатгамалтай хувцас ємєсдєг байжээ. 1958 онд Хятадын ємнєд нутгийн Чан ша хотын Чv улсын vеийн бунхан дотроос луу гарьдийн хээ зурагтай хатгамал эд олдсон байна. Энэ бол 2000 гаруй жилийн ємнєх Хятадын эртний байлдаант улсын vеийн хатгамал эд болно. Энэ нь мєн ч Хятадын олоод байгаа хатгамалуудын доторх хамгийн эртнийх нь болох юм.

    Хятадад хатгамал нь хєгжєєд Хань улс (манай тооллын ємнєх 206—манай тооллын 220)-ын vед нэлээд єндєр тvвшинд хvрсэн байлаа. Тан улс (618--1279)-ын vед хатгамал нь нэн их хєгжєєд энгийн бvсгvйчvvдийн заавал эзэмших ёстой ур мэргэжил болсон байв. Тэр vед эмэгтэйчvvдийн айлын бэрь болж харьд мордоход нь оёсон хийсэн зvйлийг нь vзэж, ухаан санаа нь ямар болох оёдол хийдэлд хир зэрэг байдгийг нь хатгамал хатагснаар тогтоодог байжээ. Тухайн vед Хятадын зvvн нутгийн Сv жєvд айл болгон хvрь хорхой тэжээж айл болгон торгон хатгамал хатгадаг байсан аж. Хатгамал их хєгжсєнєєр єдєр тутмын хэрэглээний болон vзмэрийн гэх зэргийн ялгаатай болж, уран сайхан хатгамалтай хєнжлийн гадар, улавч, гар алчуур зэрэг нь маш элбэг болсон байна. Уран зохиолчид хамтгамалын урныг vнэлсэн их олон сайхан бvтээл бичиж, том зураачид гараа гаргаж зурсан зургуудаа хатгамал болгон оёулцгааж байснаар Хятадын торгон хатгамал болон уламжлалт уран бичиг зураг нь нягт уялдсан байдал гарчээ. Уран бvтээлчид хатгамлаа эх зурагтай нь ялгаагvйгээр гаргахаар мэрийцгээж байсан тул энэ нь торгон хатгамлын хєгжлийг ихээр ахиулсан байлаа.

    Мин улс, Чин улс (1368--1911)-ын vе бол Хятадын уламжлалт хатгамлын хєгжлийн хамгийн оргил vе болох юм. Тэр vед хожмын хvмvvст асар их нєлєє vзvvлсэн урлагийн хэдэн урсгал бvлэг буй болсон юм. Yvний дотор хамгийн их нэртэй нь 4 том урсгал байдаг юм.

    "Хатгамлын 4 том урсгал"-д Хятадын зvvн ємнєд нутгийн Сv жєv орчмын Сv шиv хэмээх Сv жєv хатгамал, хятадын ємнєд нутгийн Хv нань мужийн Чан ша орчмын Шиан шиv хэмээх Хv наний хатгамал, баруун ємнєд нутгийн Сы чуань Чэн дv хавийн Шv шиv хэмээх Сы чуаний хатгамал, ємнєд нутгийн Гуан дvн мужийн хавийн Юе шиv хэмээх Гуан дvн хатгамал багтадаг юм.

    Сv жєv хатгамал нь уран нарийн бєгєєд хээ зураг нь хээнцэр дэгжиж, єнгє будаг нь vзэсгэлэнтэй цэвэрхэнээрээ нэрд гарч, єнгє ар нь адилхан гардаг "Муур"-ны хатгамал нь бvр ч их нэрд гарч тєлєєлєх бvтээл нь болсон байгаа юм. Уран бvтээлчид "муур" хатгахдаа vсны ширхэг шиг нарийхан торгон утасыг 2, 4 юм уу цаашлаад бvр 12, 48 салгаж байгаа хатгамал хатгадаг бєгєєд vй олон учиг сєвєгчийг ор тас нууж чаддаг байна. Ийм торгон хатгамалын єнгє арын хаанаас нь харсан ч яг адилхан хєєрхєн дэгжин муур харагддаг. Муур хатгахад нvдийг нь гаргах нь хамгийн хэцvv байдаг гэнэ. Амьд юм шиг тормойсон сайхан нvдтэй оёход 20 хэдэн єнгийн торгон утас хэрэглэдэг аж. Шиан шиv гэж нэрд гарсан Хv наний Чан ша хавийн торгон хатгамал нь бол Хятадын уламжлалт уран зураг, торгон хатгамал, шvлэг найраг, уран бичлэг, хєшєєний бичээс зэрэг янз бvрийн урлагийг уялдуулан нэгтгэж, уран зураг шиг сайхан байдаг урлагийн хэв намбыг бvрдvvлсэн аж. "Сv-гийн муур, Шиан-гийн бар" гэж хvмvvс ярьдаг юм. Шиан шиv хатгамалын арслан барсын vс ноос нь сэрвэйсэн сайхан сортой, нvд ны цогтой гялалзаж, vнэн юм шиг сэтгэгдэл тєрvvлдэг юм.

    Харин Шv шиv хатгамал гэж нэрд гарсан Сы чуаний хатгамал бол зохион тєлєвлєлт нь дєхєм авсаархан, хурц тод єнгєтэй зэрэг онцлогтой байдаг юм. Энэ газрын загасны хатгамал нь их нэртэй юм. Юе шиv гэж нэрд гарсан Гуан дvн хатгамал нь гэрэл гялбаа сацарсан, лужир зузаан, товгор сийлбэрийн онцлогтой юм. Энэ нь халуун тотно, баяр хєєртєй, элбэг баялаг, нvнжиг сайхан зэрэг урлагийн vр дvнг харуулдаг байна.
Хятадын хатгамалд энэ 4 том урсгалаас гадна бас Жин шиv, Лv шиv, Бянь шиv, Хан шиv, Хань шиv, Минь шиv гэх зэргийн орон нутгийн нэрт хатгамлууд байдаг бєгєєд Монгол, Уйгар, И, Дай, Бv и, Казак, Мяо, Жин пє, Бай, Тvвд зэрэг Хятадын vндэстний цєєнхvvд ч єєр єєрийн онцлогтой торгон хатгамалтай байдаг.

    Ардын тєрєл бvрийн торгон хатгамалын дотор одоогоос 800—900 жилийн ємнє буй болсон хvний гэзгээр хатгасан маш онцлог хатгамал байдаг юм. Ийм хатгамалд хvний уруул болон уран бvтээл хийсэн хvний тамгыг улаан шунхаар буддагаас гадна бусад зvйлийг бvхнийг хvний vсний онгон єнгєєр хатгадаг аж. Хятадын хvний vсэнд хар цагааны хооронд бас шар бор халиун цайвар гэх зэрэг янз бvрийн єнгє байдаг. Yсны хатгамалд Хятад зурагны аргыг хэрэглэн торгон хатгамал хатгадаг журмаар vсний єнгєний єєрчлєлт хувьралтыг ашиглан "бэхний дотор єнгєтэй, єнгєний дотор бэхтэй" гаргаж, бэхээр зурсан уран зурагны хэмнэл гоог гvйцэд харуулдаг. Иймээс vvнийг "Мє шиv" буюу бэхний хатгамал гэдэг юм.

    Хятадын єргєн уудам нутаг дэвсгэр дээр хатгамал болон орон нутгийн соёл нь уялдаж, єнє удааны тvvхтэй энэхvv уламжлалт гар урлагийг улам их хєгжvvлснээр энэ нь дэлхийн ард тvмний ташаалыг хvлээсэн юм. Yvнийг єнєє Хятадын удирдагч нар тєрийн бэлэг болгож хvндэт зочидод барьдаг болсон бєгєєд наидин бvтээл цуглуулдаг хvмvvс ч vvнийг маш их анхаардаг болсон байна.