Хайлар гол их хянган давааны Жилеч уулын баруун энгэрээс эх авч банууш хуучин барга хошууны Авгайт уул хvртэл урсдаг юм. баруунаас зvvн хойт зvг руу муруйж урссан хэсгийг нь єргvvнээ гол гэж нэрэлдэг . тийм учраас тvvнийг єргvvнээ голын гол урсгал гэж хэлдэг. Хайлар гол нийт зургаан зууу арван таван км урт, єргєнєєрєє жараас наяан км, 3.5 мерт гvvнтэй байдаг юм.

    Хайлар гэдэг нь уулнаас буусан ус гэдэг утагатай vг юм байна. их хянган давааны баруун хєтєлийн хурмал ус нь шууд Хайлар гол руу цутгаж байдаг юм.

    Хятадын умард нутгийн зарим vндэстнvvд эрт дээр vеэсээ vзэсгэлэнт сайхан єнєр баян хайлаар голын сав газарт оршин амьдарч vржин дэлгэрсээр ирсэн тvvхтэй. Дvн Ху, Шиан Би, Швий, Гидан, Монгол зэрэг vндэстэн урьд хожид энэ нутагт оршин амьдарч эх орныхоо гэрэл цацрангуй соёлыг хамтаар цогцлон байгуулж, Хятад улсын нэгдмэл олон vндэстэнтэй улс болон бvрэлдэхэд томоохон хувь нэмэр оруулсон юм.

    Хайлар гол доод урсгалын Залайнуураас одоогоос арван мянган жилийн ємнєх монгол ястны толгой чулуужмал олдсон байна. Юань улсын vед энэ нутаг нь давааны арын мужын захиргаан хамрагдаж Чингис хаан монголын олон аймгийг нэгтгэхдээ энд байлдаж байсан байна.

    Чин улсын эхний vеэр Цагаан хаант оросын тvрэмгийлэлийг эсэргvvцэхийн тулд умард хязгаарын ард иргэдийг дахин байршуулсан байна. Хайлар голын доод урсгал болон мэргэл голын сав газар амьдарч байгаа хуучин барга монголчууд, Хайлар голын доод урсгал болон Имин голын хєвєєний Буриад, Эвээнхчvvд, дагуурчууд тvvхийн ийм шалтгаанаар энд нvvж шууршисан юм. тэд эрэлхэг баатарлаг , хамваж намнахдаа чадамгай Хятадын зvvн хойт хязгаарыг хамгаалахад хувь нэмэр оруулсон байна.

     Мянга есэн зуун хоёр онд Цагаан хаант Орос улс Хайлар голын ємнє эргийг дагуулан Дун Чин тємєр зам тавьж цэрэг цагдаагаа илгээн хамгаалуулж байсан юм. тэд ой шугуйг тайрч огтлон малын билчээр, ангийн талбай, тариан газрыг эвдэн эх баялагийг булаан дээрэмдсэн юм. Хайлаар гол тvрэмгийлэгчидийн ял нvгэлийг мартаагvй байгаа юм.

    Шинэ Хятад улс байгуулагдснаас хойш Хайлар голын урсгал дагуу амьдарч байгаа монгол, дагуур, эвэнх, орчоон, Хятад зэрэг vндэстэн намын удьрдлага доор хамтаар нутаг усаа шинээр байгуулж эхэлсэн юм. vзэсгэлэнт сайхан єнєр баялаг Хайлар гол ч шинэ амилалаа олж хайлаар гол дагуу Урчган, Якш, зэрэг олон хот балгасууд хєгжин цэцгэлсэн байна. шинэ зуунд Хайлар гол нь эрэг дагуу хvн ардаа ундаалан мяралзаж нэн vзэсгэлэнт сайхан дvр тєхтэй болсон байна.