Энэ жил 79-тэй хатагтай Цэрэнлхам Тvвдийн єєртєє засах районы Шаннань районы нэгэн жижиг сияний хотод амгалан тавтайгаар єтлєє насаа єнгєєж сууна. Настан vргэлж ая дуугаар єєрийн сэтгэлээ илтгэж байдаг. Тэрээр бидэнд, 40 гаруй жилийн ємнє єєрєє хуучин Тvвдийн феодлын хамжилгийн эзний эдлэн газрын " хэл мэддэг адгуус" хэмээгдсэн боол байсан юм. Хэзээ нэгэн єдєр єєрєє vхэр малтай, газар тариатай болно гэж зvvдлээ ч гvй, нэн сvvлээр нь Тvвдийн орон нутгийн эрхэт байгууллагын удирдах хvний нэг болно гэж нэн ч санаагvй юм гэж хэлсэн юм.

    Хатагтай Цэрэнлхамын шиг єнгрєлттєй хvн, тухайн vе сая хамжлагтай байсан Тvвдэд цєєн бус байсан юм.
Хятадын баруун ємнє биед байрлаж байгаа Тvвдэд єнгєрєгч зууны дунд vеэр мєн л засаг тєр шашин нэгдсэн феодлын хамжилгийн байгуулалд байсан юм. Тvвдийн хvн амын гурвахан хувьд ч эзлэхгvй байсан язгууртан, орон нутгийн засгийн газрын тvшмэд, дээд лам хэргэмтэн нар Тvвдийн 95%-аас дээших газар нутаг болон vйлдвэрлэлийн хэрэгслийг эзэмдэж байсан юм. Тэхэд Тvвдийн нийт хvн амын 95%-ийг эзлэх хvн ард нь харин хамжилга буюу боол байсан юм. Тэдэнд биеийн эрх чєлєєгvй, юний хувийн эд хогшил гэж дурдах ч хэрэг алга бєгєєд хамжилгийн эзэн тэд нарыг санаан таваараа худалдан наймаалж, шийдвэрлэж байсан юм.

    1949 оны 10-р сарын 1-ны єдєр БНХАУ байгуулагдсанаа тунхаглаж, ХКН тєрийн эрх барьсан юм. Шинэ Хятад улс байгуулагдахаас ємнє баталсан тvр vндсэн хуулийн чанартай " хамтын хєтєлбєр"-т тогтоосон тогтоолын дагуу, шинэ Хятад улсын нутаг дах vндэстний цєєнхvvд бvр тэгш эрх болон vvрэгтэй байхыг хангах бєгєєд vндэстэнvvд эрх тэгш, vндэстний нягтралыг эрхэмлэн, vндэстний районы єєртєє засах бодлого болон шашин шvтлэг эрх чєлєєтєй бах бодлого хэрэгжvvлсэн юм. 1951 оны 5-р сарын 23-ны єдєр тєв засгийн газар болон Тvвдийн орон нутгийн засгийн газар Бээжинд " Тvвдийг энх тайвангаар чєлєєлєх аргын тухай хэлэлцээр" тогтсон юм. Энэ бол даруй алдарт " арван долоон заалтат хэлэлцээр" болох юм. Энэ хэлэлцээрийг тогтсоноор Тvвд энх тайьанаар чєлєєлєгдсєн юм.

    Тvвд энх тайванаар чєлєєлєгдсєн явдал нь Тvвдийн тvvхэт vсрэлт болно гэж Тvвдийн алдарт тvvхийн эрдэмтэн Басан-вандvй vзэж байна. Тэрээр хэлэхдээ: " Тvвд энх тайванаар чєлєєлєгдсєнєєр, улс орны бvрэн эрх нэгдэл болон нутаг дэвсгэрийн бvрэн бvтэн байдлыг хамгаалж, тvвд vндэстэн нь бvх Хятадын vндэстэнvvдтэй тэгш эрх эдлэн нягтран нэгдсэн байна гэжээ.

    Тvвд энх тайванаар чєлєєлєгдсєнєєс хойш хэдэн жилд мєн феодлын хамжилгийн байгуулалт нийгмийн хvрээнд амьдарч байсан юм. Басан-вандvй vvний тухай тайлбарлаж хэлэхдээ: Учир юн гэвэл, Тvвдийг энх тайванаар чєлєєлєх " арван долоон заалтат хэлэлцээрт" " Тvвдийн тєрєл бvрийн єєрчлєлтийн хэрэгт тєв засгийн газар албадах арга хэмжээ авахгvй. Тvвдийн орон нутгийн засгийн газар єєрийн санаачалгаасаа єєрчлєлт хийх хэрэгтэй, ард тvмэн єєрчлєлт хийх шаардлага гаргасан vед, Тvвдийн удирдах хvмvvстэй зєвшилцэх арга хэмжээ авч зохицуулах хэрэгтэй" гэж тодорхой тогтоосон юм гэжээ.

    1955 оны 3-р сард Хятадын удирдагч Мао Цзэ дvнгийн санаачилгаар, мєн Тvвдийн шашны хоёр том удирдагч- арван дєрєвдvгээр дvрийн Далай лам болон аравдугаар дvрийн Банчны зєвшєєрєлтєйгєєр, Тvвдийн єєртєє засах районы бэлтгэл комисс байгуулахаар тєв засгийн газар шийдэж, Далай Банчин хоёрыг тус бvр бэлтгэл комиссын эрхлэгч гишvvн болон нэгдvгээр орлогч эрхлэгч гишvvнээр томьлон, Тvвд районд vндэстний районы єєртєє засах бодлого хэрэгжvvлэх ажлыг бэлтгvvлсэн байна. Нэг жилийн дараа уг бэлтгэл комисс Лхас хотод байгуулагдах vе 51 гишvvний дотор нь тvвд vндэстэн 48 оролцож, Тєрийн зєвлєлийн ерєнхий сайдын орлогч Чэнь И биеэрээ Лхас орж баяр хvргэсэн юм.

    1959 оны 3-р сарын 10-ны єдєр Тvвдийн дээд давхаргын ноёрхогч бvлгийн доторхи зарим хvн, ард тvмний єдєр ирхvvеэ єндєржиж байгаа ардчилалын шаардлагын ємнє феодлын хамжилгийн байгуулалын " vvрд хувьрашгvй" байхыг хангахын тєлєє Америк зэрэг гаднын хvчний дэмжлэгтэйгээр, гэнэт бvх талаар урвалга гарган, Тvвдийг Хятад улсаас салгахаар оролдсон байна. Цєєн хvмvvсийн єдєєсєн энэхvv урвалга нь эцэсийн бvлэгт Тvвдийн сая олон хамжилга болон боолчуудын хувь заяаг урьдчлан тууштай єєрчилсэн байна.Урвалгыг тvвштгэхийн хэрээр, уулын Тvвдийн орон нутгийн засгийн газрыг тараахаар тєв засгийн газар зарлаж, Тvвдийн єєртєє засах районы бэлтгэл комиссийг єєрчлєн сонгосон бєгєєд тvvнд Тvвдийн орон нутгийн засгийн газрын эрх vvрэг олгож, аравдугаар дvрийн Банчин эрхлэгч гишvvний vvрэг гvйцэтгэгч болсон байна.

    1959 оны 6-р сараас эхлэн Хятадын тєв засгийн газар бараг хоёр жилийн хугацаа хэрэглэн Тvвдэд ардчилсан єєрчлєлт хийсэн байна.

    Ардчилсан єєрчлєлт хийсэнээр Тvвдэд асар их єєрчлєлт гарсан гэж ноён Басан-вандvй vзсэн байн. Тэрээр хэлэхдээ: "Нэгд vзэл ухамсрын талаар єєрчлєлт гарсан байна. шинэ ардчилсан vзэл болон социалист vзэл санаа тvвдчvvдийн vзэл санаанд vндэслэн, эрх тэгш байх, мєлжлийг эсэргvvцэх, дарлалыг эсэргvvцэх vзэл санаа алхам алхамаар гол жолоодох vзэл санаа болсон байна. Хоёрт улс тєрийн байгуулалын талаар, Тvвдийн шат бvрийн засгийн газарт коммунист vзлийг шvтэх нэг бvлэг Тvвд боловсон хvчинтэй болсон байна. Гуравд БНХАУ-ын нэгэн бvрэлдэхvvн хэсэг болж, Тvвд нь социалист хувьсгал байгуулалт хийж эхэлсэн байна. Дєрєвд Тvвдийн нийгэм нь улс тєр шашныг салгаж, шашин нь дахин Тvвдийн нийгмийн улс тєр эдийн засгийг болон соёлыг удирдаж чадахаа больсон байна гэжээ.

    Ардчилсан єєрчлєлтєєр дамжин Тvвдийн ард тvмэн Хятадын дотор газрын vндэстэнvvдийн ард тvмэнтэй адилаар улс тєрийн тэгш эрх эдэлсэн байна. 1961 онд Тvвдийн олон газарт тvvхэнд ер гараагvй бvх нийтийн сонгууль хийж, эрх чєлєєгєє олсон хамжлага боолчууд анх удаа сонгож сонгогдох эрх эдлэсэн юм. 1965 оны 9-р сард Тvвдийн єєртєє засах район албан ёсоор байгуулагдаж, эрх чєлєєгєє олсон хамжлага боолчууд єєртєє засах районы албан байгууллагад удирдах ажилтай болсон байна. /Пэрлаймаа орчуулав/