Ар Өвөрт алдршсан шилийн сайн эр Мөнгөн-Паваг бол 19 дүгээр зууны гуч дөчөөд оноос хори дугаар зууны арваад он болтол амьдрач байсан түүхэн үнэн хүн юм. Түүний нутгийн тухайд Халхын гэх юм уу Сүнидийн гэж хоёр зүйлээр яридаг.

    "Мөнгөн-Павагийн гэр нь Хоргын хойт талын уулны хавиар байв, тэднийх Сүнидийн Хянган сумаас нүүж очсон айл байж мэднэ. Одоогийн Бүтэмж сумны Бяан нуур гацаанд байгаа өндөр Гэмпил гэдэг хүн Мөнгөн-Павагийн жээ болох ёостой" гэж нутгийн буурал Алтан-Очир гуй наадад хуучилж байсан юм.

     Тэрээр хар багаасаа өнчин өрөөсөн болхоор садан төрлөө түшиж бор өдөр шар хоногийг өнгөрүүлж байжээ. Мөнгөн-Паваг гэж бие бялдар том сүрлэг, хүч чадал ихтэй сайн эр байжээ. Энэ том эр маш их иддэг болхоор хэзээд гэдэс дундуур явдаг байжээ. Мөнгөн-Паваг 13 настайдаа нэгэн харгис баяны хонийг хариулж яваад хөдөө хургаар нь шөл ууж, шилийн сайн эрчүүдийг дагаж явжээ. Ингээд тэр "хариас хавирага хуулах" Шилийн сайн эрийн замд гарсан юм. Тэр ерөөс ядуу айлын малын сүрэгт уурга дүрж үзээгүй гэдэг бөгөөд дандаа баяд ноёдын сүрэг, голцуу наймааны жинг тонон дээрэмдэж, ядуу амьдралтай түгээдэг байжээ.

     Мөнгөн-Паваг тухайн үеийн Халхын сайн эр Хүхэн хутагт, Ганган-Төгөс нартай холбоотой байж, хилийн ойролцоо байгаа Номгон уулаар түшиц болгон оргонож наймааны жинг тонон дээрэмдэж, аймаг хошуу алслан давхиж, баяад ноёдын адуун сүргийг уулгалдаг байжээ. "Баяан баргын манаа" гэдэг дуу нь эдгээр шилийн сайн эрчүүлийн тухай бичсэн дуу гэж ярицгаадаг.

     Тухайн үед нэгэн баяны арван зургаа долоон настай хүү "Шилийн сайн эр" болхын төлөө "Мөнгөн-Павагт" шавь орхоор гуйсанд Мөнгөн-Паваг зөвшөөрсөнгүй. Гэтэл жаал хүү гуйгаад байхлаар арга буюу нүдийг нь тагалж Номгоны агуйд дагуулан оржээ. Нэг л битүү харанхуй нүхээр ороод дээш өгсөн яавсаар гэнэт хүйтэн салихь үлээж байв. Мөнгөн-Паваг жаал хүүгийн нүдний боолтыг авахад түүнд агуйн хана дүүрэн хураасан мөнгөн ембүү харагдаж, цааш харахад нуурын хөвөөнд оосор бүчгүй гурван цагаан монгол гэр домбойж, төмөр гинжээр уясан гурван чоно хотныхны захд хэвтэж байжээ. Ингээд "Мөнгөн-Паваг" гэдэг нэр даяарт алдаршан Номгон уулын навтаг савтаг түүнийг ивээж, тэр ч Номгон уулаа шүтэж, шилийн сайн эрийн амьдарлаа үргэлжлүүлсээр байжээ.

     Түүний нэг нас бол засгийн эрхэн дэх харгис ноёд, хөрөнгөдөө эрдсэн ховдог баядтай тэмцсэн нэг нас болхоор Мөнгөн-Паваг цаг ямагт амь насны аюулд тулгарч байжээ.

     Хан уулыг цас дарж, хайран биейг нас дарав гэдгээр хожим нь Мөнгөн-Паваг гуй өтөлж, санчигд нь хяруу бууж эхэлжээ. Ингээд тэр өөрийн тусалж дэтгэж байсан айлуудаараа хоноголж явдаг болж гэнэ.

     Зуны нэгэн өдөр Мөнгөн-Паваг Дөрөвдийн танил айлдаа очоод үдийн халуун наранд маншууран унтаж байхад тэр айлийн эзэн толгойд нь сүх хийчгэж гэнэ. Мөнгөн-Паваг цочин сэрээд толгойд нь шаалттай сүхээ санжагнуулан өнөө эрийг монгол гэр тойруулан тууж гэрийн зүүн өмнө туурганд байсан буугийн ишд гар нь хүрээд үнасан гэнэ.

     "Мөнгөн-Паваг"-ийн нэг нас бол тухайн үеийн харгис, шудрага бус нийгэмтэй үзэлцсэн шудрага ёсны тэмцэл болох юм.

     Ард түмнийхээ дунд мөнхөрсөн "Мөнгөн -Паваг"-ийн тухай домог маш олон байдаг юм.