Миний багш Аюурзана бол Шилийн Гол Чуулагны Зүүн Авага Хошууны Зүүн сумны (одоогийн Шилийн Хотын Шар-Тал орчим) хүн. Хужир Тохой гэдэг газар Дархан Гүнгийн гэсэн айлд зарагдан амьдарж байж. Тэр хараахан бага наснаасаа морин хуурт онцгой дуртай байсан тул арван хэдтэйгээсээ эхэлж морин хуур орлджээ. Багш нь Навандь гэсэн хүн байлаа гэдэг.

     Миний багш Аюурзана, морин хуур сурхын төлөө элдвийн арга сүвэгчилж байжээ. Ардын яариагаар тэр харанхуй шөнө гурван замын уулзуур дээр морины хувхай ясан толгой зайдлан сууж, шөнжин хуурддаг байсан гэдэг билээ.

     Хожим нь хатуужилтай оролдон шаргуу чармайлгаараа бүх Шилийн Гол чуулганд алдартай хуурч болсон байна. Тэр номоо зүүн гартаа барин, баруун гараараа хуураа дардаг учираас, хол ойрын хүмүүс түүнийг "солгой хуурчин" гэж цолложээ. Түүний амьдарал нь их ядуу, гэр өрөх ах дүү садан гэж байхгүй учираас үргэлж нутаг усныхаа айлуудаар тойрон хөгжимдөн дуулж явдаг байв. Зуны дэлгэр цаг буюу найр чуулгантай үед бол вангийн ордноос тусгай тахар ирж, түүнийг вангийн ордонд залж аваачидаг байжээ. Тэр бол өөрөө хуурдан дуулдаг дээд хэмжээний урлагийн боловсролтой хүн юм. "Ванли хуар", "Мандаа толгой", "Цагаан саарал", "дөрвөн цаг", "сэрүүн сайхан хангай" зэргийг тун онцгой хуурдан дуулдаг юм.

     Аюурзана багш, морь янцгаалгах, үхэр мөрүүлэх, хонь ямаа хурга ишиг майлуулах, тэмээ буйлуулах, нохой хуцуулах, мордсон хүүхэн уйлуулах зэрэг дуу чимээг морин хуураараа бүхнийг гаргаж чаддаг. Тэр үед бид: "багш солиорож байна" гэж сэмээр дооголдог байсан юм.

     Багш маань олон удаа зэрэг жинсээр шагнуулсан бөгөөд мултлуулсан хүн юм. Ван ноёд түүнийг дагуулан хөндлөн хошууны найр хурим юм уу даншиг мандлын найр, насан баярын найр, аймаг чуулганы найр зэрэгт залардаг учир ордноос түүнд зэрэг шагнадаг байжээ. Гэвч тэр үргэлж хахир яхир үг хэлээрээ дээд ноёдын нэр нүүрийг барж, тэднийг хошогнож дайруулдаг учираас авилгаач ноёд ховдог түшмдээр байн дахиж зэрэг жинсээ хусуулдаг байсан юм.

     Энэ тухай би өөрийн биеэрээ үзсэн учираа үлгэр болгон тэмдэгэлъе.

     1930 оны үед, Бүдбал вангийг сувилан вангийн уралгийн хүмүүс Баянхарын рашаанд сууж байсан юм. Нэгэн өдөр энд бие сувилан рашаан ууж суугаа хол ойрын хүмүүс миний багшыг залан майхан хөшхөн дээрээ аваачиж, нэг шөнө наргилдаад, багшид минь мөнгөн зоос, цамц, аличуур, тэрлэг зэрэг маш арвин амьдралын хэрэглээний зүйлсийг хүрэгсэнд багш минь өвөр түрэйгээ түгдэйлгэн их бэлэгтай, баяртай ирж билээ, энэ үед биднийг ерөнхий хамаарч байсан Дондов залан амдаж хүрээд: "та хонуут өнжүүт айл гэсэж архи залгилаад, өвөр түрэйгээ юугаар дүүргээд ирэв" гэж зандарсанд багш минь хариуд нь:

"ноёд минь ээ,
Би тантай адилхан
Замын амьтныг зангааж
Мөрийн хүмүүсийг мөлжөн
Явганыг ядаан
Морьтныг мохоож авсан юм биш,
Аав ээжийнхээ өгөсөн
Арван хурууныхаа эрдмээр
Олж ирсэн

      Ариун юм байгаа юм" гэж хэлээд бас нэг удаа хайрын жинсээ хайчлуулж байсан юм. Тэр бол Авга нутгийн уралгийн зүтхэлтэн болох бөгөөд морин хуурын өвөг багш юм. Түүний хөгжимдөж байсан хөг бол мөн одоогийн энэх дөрвөч хөг болно. Түүний хөг дарлагыг Балган ах бид хоёр уламжлан сурч одоод хүргэсэн юм.

     Багш бидэнд багшилж байсан үедээ гуч шахам насны хүн байсан.

     Манай Авга нутгийн морин хуур миний мэдэхээр зуу гаруй жилийн түүхтэй болж, миний бие дээр иртэл гурван үеийнхны гар дамжин уламжлагдаж ирлээ. Хүсэх нь хойч үеийн үр хүүхдүүд уламжлалт монгол эрднээ үеийн үе уламжлан хөгжүүлэхийг анхаараарай.