Орох>>>

Чэн дэгийн Би шv шань чжvан хэмээх зуслангийн ордон болон гадар найман сvмийн vзэмжит район нь Хятадын умарт нутгийн Хэ бэй мужийн vелзэн залгалдсан уулсын дунд бий Чэн дэ хотод байрладаг юм. Энэ vзэмжит районыг Чин улсын Кан си буюу Энх амгалан хааны дєчин хоёрдугаар оноос ﹙1703 он﹚Цянь лvн буюу Тэнгэр тэтгэгч хааны тавин тавдугаар оны﹙1790 он﹚хооронд байгуулжээ. Алтан шаргал дээвэртэй vзэсгэлэнтэй сайхан Би шv шань чжуан хэмээх зуслангийн ордон болон сvр жавхьлантай Вай ба мяо буюу Гадар найман сvмэ нь 1994 онд Нэгдсэн Yндэстний Байгуулгын Гэгээрэл Боловсрол, Шинжлэх Ухаан, Соёын асуудал эрхэлсэн Байгууллага буюу ЮНЕСКО-гийн “Дэлхийн євийн жагсаалтад” орсон байна.

Манж Цин улсын эхний vед Чэн дэ нь хэдэн аравхан айл єрхтэй жижигхэн тосгон байжээ. Энд хэзээд vл хєлдєггvй нэгэн булаг байсан учраас vvнийг Рэ хэ буюу Халуун гол гэж нэрэлсэн байжээ. Арван наймдугаар зууны эхний vе буюу Манж Цин улсын хvчирхэгжин мандаж байсан vеийн Кан си буюу Энх амгалан хэмээх эзэн хаан жил болгоны намар олон давхаргын ноёд тvшмэдээсээ 10000 гаруй хvнийг дагуулан Цагаан хэрмний гаднахь Мv лань вэй чан буюу “Замбага цэцэг” хэмээх нэртэй ан хоморгоны газар очиж хvрээ ан хийдэг байв. “Замбага цэцэг” хэмээх энэ ан хоморгоны газар нь Бээжингээс маш зайдуу байсан ба Энх амгалан хаан бас Рэ хэг маш их сонирхож, эндэхийг хvний ухаанаар уралсан биш харин эх байгалаас бvх зvйл бvрнээрээ заяасан гайхамшигт сайхан газар хэмээн гайхан магдаж байсан болохоор энд ихээхэн цар хvрээтэй хааны аяны ордон байгуулхаар болжээ. Энх амгалан хааны 50 дугаар онд ( 1711 он ) Энх амгалан хаан “Зуслангийн ордон” хэмээх бичээс бичиж єгснєєр умард нутагт байгуулагдсан энэхvv хааны аяны ордныг Би шv шань чжуан буюу Зуслангийн ордон хэмээн нэрэлсэн байжээ.

Юн Жэн буюу Найралт тєв хааны аравдугаар онд ( 1733 он ) Найралт тєв хаан єєрийн эцэг Энх амгалан хааны мэндэлсний наян жилийн ойг тэмдэглэхийн ялдамд, тєр засгаа эрхэмлэн дээдлэж явсан хаан эцгийнхээ эрдэм боловсрол, ёс суртхуун, зан чанрыг нь залгамжлах гэсэн утга санааг илэрхийлэхийн тулд Рэ хэ буюу Халуун гол гэдэг нэрийг нь Чэн дэ хэмээн єєрчилжээ. Энэ vеэс эхэлж энэ газарт Чэн дэ нэр шингэсэн байлаа. Цянь лvн буюу тэнгэр тэтгэгч хаан бараг жил болгоны зун Чэн дэгийн зусланд гурваас дєрвєн сар зусаж, тєр засгийн ажил хэргээ мєн энд шийдч зарлиг тушаал буулгадаг байсан тул уг зуслангийн ордон нь Манж Цин улсын Бээжингийн Бор хотоос гаднахь бас нэгэн чухал газар болсон тєдий гvй, Чэн дэ нь ч Цин улсын тєрд зєвхєн Бээжингийн л дараа ордог улс тєрийн хоёрдахь тєв нь болж, умардын нэрт нийслэл хэмээн алдар нэр мандсан байжээ.

Yндэстэнvvдийн эв санаа нэгтэй байхыг эрчимжvvлхийн тєлєє уг зуслангийн ордны зvvн хойт тал болон хойт талаар Вай ба мяо буюу Гадар найман сvм нэртэй, Манж Монгол Тєвд Хятад олон vндэстний онцлог бvхий аугаа сvрлэг сvмvvд байгуулсан байна. Эдгээр сvмийг бvр зуслангийн ордон руу хандуулан бариж байгуулсан нь vндэстнvvдийн нягтрал болон тєвт тєвлєрсєн эрхийг харуулжээ.

Чэн дэгийн зуслангийн ордныг Рэ хэгийн аяны ордон ч гэдэг юм. Энэ бол хятад оронд

　Зуслангийн ордны хэрэм нь тал газрыг хvрээлэн уул давааг алгасч, 10 километр гаруй vргэлжилсэн байдаг. Чулуугаар жийрэглэж барьсан энэхvv хэрмийн єнгє тарлан нь барсын эрээнтэй тєсєєтэй байдаг учраас тvvнийг бас “Барс эрээн хэрэм” ч гэдэг байна. Энэ хэрмийн дээгvvр зугаалан алхахдаа нvд єргєн хараа бэлчээхэд зуслангийн ордны vзэмж байдал дэлгэсэн зураг мэт хараанд тодорч, унаа хvсэг хvн харын урсгал тасралтгvй vргэлжилж, эртэн эдvгээгийн байдал тєрх зэргээр мяралзаж, євєрмєц соёлын хэв байдлыг бvрдvvлсэн нь мэдрэгдэг билээ.

===============================================================================================

Б.Ордон харшийн район

　Ордон харшийн район нь зуслангийн ємнєд　хэсгээр байрладаг　гол ордон, урт наст харш,

Гол ордон нь ордон харшийн районы хамгийн баруун захад байрладаг. Энэ гол ордны гадуур нь тэгш дєрвєлжин битvv хашаатай байж, чанга хичээнгvй хаалттай маягийн орон зайг бий болгожээ. Энд тєв хээнцэр хаалга, зуслангийн ордны хаалга, Цин vнэнчийг дээдлэгч амарлангуй харш, дєрвєн ухаанд нэвтэрхvйн номын харш, хамгийг ариутган тунгалагшуулагч хvдэн манант харш, сарьдаг оргил нь vvлнээ шурагсан ариун газрын асар зэрэг олон барилга байгаа бєгєєд эдгээрнь гол тэнхлэг шугмаа даган эмх араалалтайжагсаагдсан байдаг юм.

Хамгийг ариутган тунгалагшуулагч хvдэн манант харш хэмээх ордон бол зуслангийн ордны доторхи унтлагын тєв ордон нь юм. Мєн ч Кан си буюу Энх амгалан хааны нэр хайралсан 36 vзэмжит газрын тэргvvн vзэмж нь билээ. Энэ харш долоон таслагтай. Єрєє байшин нь єндєр бєгєєд уужим саруул байж, уран нарийн, тансаг сайхан засал чимэглэлтэй байдаг. Хавар зундаа эсгvvл борооны дараа хvдэн манан татаж нэмийн нэлийгээд, илбийн ертєнц мэт сонин хайхамшигтай байдаг билээ. Дєрвєн талаараа vзэмж тєгс уултай, эргэн тойрондоо болор тунгалаг нуур бvрдтэй байж, уур амьсгал ер бусын цэлмэг ариун байдаг болохоор vvнээс нь санаа оноо авч нэр єгсєн юм гэнэ. 1860 онд Англи францын холбоотоны цэрэг Бээжинд цvмрэн орж ирэхэд Сянь фэн буюу тvгээмэл элбэгт хаан Ци ань, Цы си нарын зэрэг хатадаа дагуулан Бээжингээс Рэ хэ орж, аюулаас зайлахдаа энэ харшид байрлаж байсан бєгєєд эрх мэдлээ алдаж улс орноо гутаасан “Бээжингийн гэрээг” Сянь фэн буюу Тvгээмэл элбэгт хаан энд зєвшєєрч гарын vсэг зурсан тєдийгvй, бас тvvний дараа жил нь єєрєє ч энэ харшид таалал тєгєсчээ. Тvгээмэл элбэгт хаан нирваан болсны дараа мєн энд Цы си хатан болон Гvн Цинь ван И синьтэй хоёул “Цагаагчин тахиа жилийн тєрийн хувьслыг” зохион тєлєвлжээ. Хоёр эх хатан шинэ хааныг авч Рэ хэ буюу халуун голоос дєт замаар Бээжиндээ буцаж ирээд тєрийн хувьсал гаргаж, оны нэрээ бvрэнт засаг хэмээн халж, зvvн баруун ордны хоёр эх хатан хєшєгний араас эрх бариж эхэлжээ. Тухайн vед хорин долоохон настай байсан Цы си хатан Хятад улсыг хэдэн арван жил ноёрхох тvvхээ ингэж эхлvvлжээ.

Сарьдаг оргил нь vvлнээ шурагсан ариун газар нь хамгийг ариутган тунгалагшуулагч манан хvдэнт харшийн ар талд байрладаг. Энэ бол таван тулгууртай уужим их хоёр давхар барилга юм. Нэгдvгээр давхарынх нь тєв хэсэгт нь хоёр хаалгатай vvдтэй, хоёр давхартаа хонгилтой. Yvний нэрийг Энх амгалан хаан хайралсан ажээ. Нэгдvгээр давхарын хоёр єрєєнд нь ший тоглох авсархан тайзтай бєгєєд хаан хатадтайгаа энд ший vзэдэг байсан гэлцдэг. Хоёр дугаар давхарын баруун талын єрєєнд нь бурхан тахидаг байна. Энд хашаар бvтээсэн Хомьсим бодисатваа бурхан тахиж байдаг. Эндэх нь мєн ч хаан хатадтайгаа наймдугаар сарын арван тавны тэргэл саранг тахидаг газар билээ.

===============================================================================================

С. Yзэмжит район

　Зуслангийн ордны ордон харшийн районаас гаднахь газрууд нь vзэмжит районд харьяалагдаг юм. Энд ногоон давалгаан хаялсан цэнхэр номин нуур бvрдтэй, эн зэрэгцэн сvндрэлсэн хєхємдєг ногоон уул хайрхадтай, аварга модод шvхрэлсэн уудам тэнэгэр хээр талтай билээ.Нуур бvрдийн хэсгийн талбай нь 57 га байдаг. Энэ дотор уст газрын талбай нь 29 га, арал далангийн талбай нь 28 гаг эзэлдэг байна. Далан арлаар

         Хээр талын хэсэг нь нуур бvрд бvхий хэсгийн хойт талаар нь байрладаг юм. Энэ нь Чэн хv буюу Тунгалаг нуурын умард хєвєєнєєс хойшоо vргэлжилж, зvvншээ ордны хэрэм, барууншаа уулын хормойд хvрч, аугаа том ногоон хивс шиг нэлийн халиураж, умардын тал нутгийн нємзєг сайхан тэнэгэр уудмыг бvрэн харуулж байдаг билээ.

Тал газар нь Вань шv юань хэмээх цэцэрлэгт хvрээлэнгээр тєв болгож, vvний эргэн тойронд нь хєшєєний тагт, мухлаг, сvм хийд, монгол гэр зэрэг янз янзын хэв намбатай, баялаг агуулгатай 20 гаруй vзэмж байдаг.

Вань шv юань цэцэрлэгт хvрээлэн нь зуслангийн ордныхоо тал газрын баруун хойт хэсэгт байрлаж, умаршаа уулын бэлд, ємнєшєє Чэн хv буюу тунгалаг нуурт тус тус хvрдэг байна. Энд Тэнгэр тэтгэгч хааны “Вань шv юань” хэмээх бичээстэй хєшєє байдаг юм. Энэ нь мєн ч Тэнгэр тэтгэгч хааны нэр хайралсан 36 vзэмжийн хоёр дахь нь юм. Євс билчээр халиурж, балар тvн шугуйрсан энэ цэцэрлэгт хvрээлэнгийн ємнєд хэсэгт Тэнгэр тэтгэгч хааны “Ногоон хивсний найман айзам” хэмээх шvлгийнх нь гар бичмэлийн хєшєє чулууг босгосон байдаг.

Вэнь цзинь гэ харш зуслангийн ордны хээр талын баруун хэсэгт байрладаг юм. Эндэх нь Жэжян мужийн Нин бє хотын Тянь и гэ харшийг дуурайлгаж байгуулсан барилга юм. Yvнийг гаднаас нь харахад хоёр давхартай тоосго модон бvтэцтэй байгаа нь тодорхай байдаг боловч дотор нь орвол ася гурван давхартай барилга болохыг мэддэг юм. Yvний нvvрэн талд нь Тэнгэр тэтгэгч хааны “Вэнь цзинь гэ” хэмээх бичээстэй илэрхийлэлийг єлгєсєн байдаг билээ. Бээжингийн хааны ордны Вэнь юань гэ, Юань мин юаний Вэнь юань гэ, Мєгдєн хотын хааны ордны Вэнь сv гэ энэ дєрвийг умард нутгийн дєрвєн харш гэж нэрлэдэг юм. Энэ дєрвєн харш нь бvр хааны ном судрыг хадгалдаг газар юм.

Уул хайрхад нь зуслангийн ордны баруун хойт хэсгээр байрлаж байдаг. Уулархаг районд нь ой мод ихтэй, гуу жалга олонтой, ургамлын нємрєг ч маш сайн байдаг билээ. Энд эгц цавчим эрэг хад, гол горхи, хvрхрээ булаг ч тун олон байдаг юм. Энд буга, бор гєрєєс, туулай, гургуул, хєхєє, их алаг бялзуухай, тоншуул зэрэг хориод тєрлийн амьтан араатан жигvvртэн шувууд байдаг. Уулсын дундуур нь бас Манж Цин улсын vед байгуулагдсан асар тагт, индэр довжоо, мухлаг, бичгийн гэр, сvм хийд гээд 40 гаруй барилга байдаг билээ.

===============================================================================================

Д. Вай ба мяо буюу Гадар найман сvм

Гадар найман сvм нь зуслангийн ордны зvvн, зvvн хойд, хойд хэсгээр байрлаж, эргэн тойрноор нь асга оргилууд сэхvйлцэж, хєтєл даваа муралзан vргэлжилсэн байдаг билээ. Эдгээр сvм нь зvvн хэсгийн Цин чvй фэн оргилоор тєв болгон, баруун хэсгийн Шуан та шань уулаар гол цогцоо болгож, уулаа тvшин усаа налаж, Y ле хэ голын зvvн хєвєєг

Энх амгалан хаан энэхvv зуслангийн ордноо улс тєрийн зорилгоор байгуулж, хязгаар нутгийн vндэстний цєєнхvvдийг тайван тогтуун байлагхын тєлєє шашин шvтлэгээр тэдний оюун санааг нь ноёрхох багжаа болгон ашиглаж, улс тєрдєє vйлчлvvлэн, Монгол, Тєвд, Уйгар зэрэг vндэстний шvтдэг шашных нь онцолгийг харгалзсан сvмvvдийг их хэмжээгээр байгуулсан билээ. Энх амгалан, Тэнгэр тэтгэгч хаадын байгуулуулсан Гадар найман сvм нь зуслангийн ордны гадуур хvрээлэн оршиж, зуслангийн ордноор тєвєє болгон тvг тvмэн гол мєрєн тэнгис далайд цутгаж, тvг тvмэн одон мэчид алман сарныг хvрээлсэн мэт санааг агуулж, хил хязгаар нутгийн vндэстнvvдийн ноёд тvшмэд ард иргэд Цин улсын засгийн газартай сэтгэл нэгтэй нэгтэй байгаа гэсэн улс тєрийн далд санааг илтгэсэн ажээ. Эндэхийн арван хэдэн сvмийн найман сvмд нь Цин улсын засгийн газраас Лам томилон суулагдаг байсан бєгєєд энэ найман сvм нь нийслэл Бээжингээс гадна талд байсан болохоор тvvнийг Гадар найман сvм гэдэг байсны учир улмаар нэр болж шингэсэн байлаа. Уг найнан сvмээс одоо Пv рэнь сы сvм, Пv лэ сы сvм, Ань юань мяо сvм, Пv нин сы сvм, Сюй ми фv шєvгийн сvм, Пv тvє зvн чэнгийн сvм, Хомьсим бодисатваагийн сvм, Манзуширийн сvм зэрэг долоон сvм нь бvтэн хэвээр байгаа ажээ.

===============================================================================================

  Пv Рэнь сы сvм

Пv рэнь сы сvмыг Энх амгалан хааны 52 дугаар онд ( 1713 он ) Y ле хэ голын зvvн эрэг, Цин чvй фэн уулны хормойд байгуулжээ. Уг сvм бол Гадар найман сvмийнхээ дотор хамаг эрт байгуулагдсан сvм юм. Пv рэнь сы сvмийг Монгол овог аймгуудын ноёд язгууртад Чэн дэ орж, Энх амгалан хааны жаран насны баярт оролцоход зориулж байгуулсан юм байна. Энэ Пv рэнь сы сvмтэй зэрэг байгуулсан Пv шань сы сvм нь аль эрт устаж ор мєргvй алга болсон болохоор Гадар найман сvмээс одоо долоо нь л хэвээр хадгалагдаж байгаа юм. Пv рэнь сы сvмийг тєв нутгийн Хань vндэстний Буддын шашны сvм хийдийн уламжиллийн дагуу зохион тєлєвлєж, ємнє умарш чиглэлтэй шугмаар гол тэнхлэг болгон тэгш хэмтэй байгуулсан учир, Хань vндэстний барилгын онцлогтой мєртєє Шиньжян, Тєвд зэрэг vндэстнvvдийн барилгын онцлогийг ч хадгалсан шинжтэй байдаг билээ. Пv рэнь сы сvмийн ємнє дуганг Ци юнь пv инь гэдэг. Сvр vзэмжтэй, долоон таслагтай энэ дуганг хад тvшvvлэн ташуу дээвэртэй байгуулжээ. Дугангийн дотор нь гурван цагийн бурхныг хоёр туслахтай нь тахиж байдаг юм. Арын дуганг Бао сян чан синь гэдэг. Энэ дугангийн дотор нь Аминдаваа буюу Цаглашгvй гэрэлт бурхныг тахиж бий.

===============================================================================================

Пv лэ сы сvм

Пv лэ сы сvмийг зуслангийн ордноос зvvнтэй дэнжирхvv газарт байгуулжээ. Энэ бол Маж Цин улсын засгийн газар Шиньжянгийн зvvн гарын урвалганыг дарсны дараа, Монгол, Казак зэрэг vндэстний цєєнхvvдийн ноёд язгууртадын Чэн дэд хєрєлцєн ирж хаанд бараалхахад зориулж байгуулжээ.

Пv лэ сы сvмийг уулын налууг дагуулан зуслангийн ордон руу хандсан чиглэлээр баруунш харуулан байгуулжээ. Уг сvмийн барилга нь хоёр хэсэгт хуваагдаг. Ємнє хэсэгт нь сvмийн хаалга, хэнгэрэгийн асар, Жvнгийн асар, Тянь ван дянь, Зvн инь дянь зэрэг Хань vндэстний онцлог бvхий барилгууд бий. Хойд хэсэгт нь Пv лэ сы сvмийн гол барилга болох Сюй Гуан гэ дуган бий. Yvнийг дугариг тагт ч гэдэг байжээ. Yvний гадар хэлбэр тvрс нь Бээжингийн Тэнгэрийн сvмийн Чи нянь дяньтай ойролцоо мєртєє тvvнээс арай бага байдаг боловч маш онцлог барилга байгаа юм.

===============================================================================================

Пv нин сы сvм

Зуслангийн ордны зvvн хойд талд байрладаг Пv нин сы сvмд модоор бvтээсэн том бурхны хєргийг тахиж байдаг учраас тvvнийг бурхны сvм ч гэдэг байна. Энэ сvрлэг том барилгыг Хань Тєвд хоёр vндэстний сvм хийдийн барилгын онцлог хэлбэрийг уялдуулж байгуулжээ. Yvний барилгыг их тєлєв ємнє хойно гэж хоёр хэсэгт хувааж болно. Ємнє хэсгийн сvмийн хаалга, хєшєєний тагт, жvн хэнгэрэгийн асар, Тянь ван дянь, согчин дуган зэрэг Хань vндэстний сvм хийдийн барилгын онцлог бvхий барилгууд нь цєм тєв тэнхэлэг шугам дээр байрлаж байдаг. Хойт хэсгийнх нь гол барилга болох Да чэнгийн харш бол Хань Тєвд хоёр vндэстний барилгын онцлогыг уялдуулж байгуулсан барилга юм. Энэ дуганд мянган мотортоо мянган мэлмийтэй, модоор бvтээж алтаар єнгєлсєн, 27.21 метр єндєр нуруутай, бvслэхээрээ 15 метр єргєн, зогсоо хэлбэрийн Хомьсим бодисатваа бурхныг тахиж байдаг. Энэ бол Хятад оронд гэсэнгvй, дэлхэйд єнєє хадгалагдаж байгаа модоор бvтээсэн хамгийн том бурхны хєрєг болох бєгєєд мєн ч “генисийн номд” орсон содон бvтээл байгаа юм.

===============================================================================================

Пv тvє зvн чэнгий сvм

Пv тvє зvн чэн сvм бол тєвд маягийн сvм юм. Пv тvє зvн чэн гэдэг нь будлаа ордны будлаа гэдэг тєвд vгний утгын орчуулага ажээ. Иймээс энэ сvмийг жижиг будлаа ч гэдэг байна. Пv тvє зvн чэн сvм бол Гадар найман сvмийн доторхи хамгийн их цар хvрээтэй тооцогдох сvм юм. Энэ сvмд тєвд маягийн том жижиг зургаан барилгатай бий. Тєвд маягийн улаан цагаан єнгє алгалсан ордон харшууд уулаа тvшин усаа харан байршиж, тогтоц байрилал нь уян хадан бєгєєд тєв ихэмсэг сvр жавхалантай байж, будлаа ордны сvр сvлдийг дуурайлгаж байгуулсан нь араггvй мэдрэгдэг юм.

Хєшєєний томоохон тагт дотор нь Тэнгэр тэтгэгч хааны сvм байгуулсан тухай гарын бичгийн хєшєє бєгєєд тvvнд Маж Цин улс болон Монгол, Тєвд зэрэг vндэстнvvдийн ард тvмний найрсаг сэтгэлгээ жич бурхны шашныг хvндэтгэн дээдлэдгийг хvvрнэн єгvvлсэн тэмдэглэл бий.

===============================================================================================

Сюй ми фv шєvгийн сvм

Сюй ми фv шєvгийн сvм нь Пv тvє зvн чэнгийн сvмээс зvvнтэй уулын хяр дээр байрладаг. Энэ сvм бол Тєвдийн Шигаазийн Жашилvмбvv хийдийн хэлбэр маягийг дуурайлгаж байгуулсан барилга юм.